مدرسه ملی ناصری خلخال

نوشته : تایماز نظمی

مقدمه:

کاملا روشن است که يکي از عوامل موثر در ميزان موفقيت کودکان در يادگيري زبان دوم، يادگيري زبان مادري است .متخصصان امر آموزش و در راس آنها سازمان يونسکو بارها بر اين اصل تاکيد کرده اند که آموزش مدرسه اي کودکان بايد در تمام مراحل و يا لااقل در مراحل ابتدائي آن، به زبان مادري صورت پذيرد . در مورد کودکاني که آموزش مدرسه‌اي خود را به زبان غير مادري خود فرا مي‌گيرند، نه تنها روند آموزشي آنان به کندي پيش مي‌رود بلکه به دانش زباني خود آنان نيز لطمه مي‌خورد و فرهنگشان هم مورد بي‌توجهي قرار مي‌گيرد.

هر چند امروزه برخی سیاسیون جهان سوم از تحصیل کودکان به زبان مادری خویش واهمه دارند اما در یک قرن پیش ، بزرگمردانی بودند که جلوتر از زمان حرکت کرده و مدارس ملی را پایه گذاری کردند.

بر اساس اسناد تاریخی معتبر، تدریس در مدارس مدرن ایران برای اولین بار به زبان ترکی آذربایجانی و از شهرتبریز آغاز شد. ابتدا زنده یاد" میرزا حسن رشدیه" با استفاده از دانش و آموخته‌هاي متخصصان بزرگ فن تعليم و تربيت از جمله “ اوشينسکي” و “چئرنيايئوسکي” و با بهره‌گيري از تجارب گرانبهاي پنج ساله تعليم و تربيت خود در شهر ايروان ، توانست با تاليف و تدريس کتاب “ وطن ديلي” در مدرسه‌اي که در تبريز بنيان گذاشته بود . اصول نوين علم آموزش و پرورش را در 130 سال پيش با موفقيت به مرحله اجرا در آورد .[1]

بعد از تبریز به ترتیب در شهرهای مختلف ایران تحصیل و تدریس به سبک مدرن آغاز گردید و یکی از اولین مدارس مدرن در آذربایجان ، مدرسه ناصری خلخال می باشد. همانند شهر تبریز در خلخال نیز مرحوم ناصر روائی ملقب به ناصر دفتر ، با مساعدت و زحمات شخصی خویش اقدام به تاسیس مدرسه ملی در ولایت آذربایجان  عصر قاجاریه نمود.

ناصر دفتر کی بود؟

میرزا ابراهیم ناصر روایی،ملقب به ناصر دفتر  در سال 1253 هجری شمسی در مرکز شهرستان خلخال شهر هیرو متولد شد.پدرش مرحوم میرزا محمد حسن، مشهور به وزیر ملت و ملقب به سراج دفتر در دوره  صدرات امیر نظام ،ریاست دیوان استیفای خلخال را عهده دار بود و فرزندش با تربیت او بزرگ شد.

در20 سالگی یعنی در سا ل 1273شمسی با پدرش به تبریز رفت  و مورد توجه امیر نظام قرار گرفت وامور منشی گری او راعهده دار بود. مدتی با پدرش در تبریز ماند و سپس به تهران رفت. بعد از هفت سال زندگی در تهران با امور دیوانی ورجال مملکتی آشنایی یافت .سپس به زادگاه خویش  هیرو بازگشت. میرزا ابراهیم بعد از بازگشت به خلخال و در چندین نوبت نیابت حکومت خلخال از طرف دولت به عهده او گذاشته شد.

با شروع انقلاب مشروطیت در کنار آزادیخواهان قرار گرفت و در بسط و گسترش انقلاب مشروطیت نقش فعالی ایفا می کرد. این شخصیت فرهنگی علاوه بر ارتباط با روزنامه های وقت ، با رجال برجسته وقت کشور  ازجمله زنده یاد سید عبدالرحیم خلخالی (از فعالین انقلاب مشروطه )، سید خلیل خلخالی، سید جعفر پیشه وری، میرزاکوچک خان جنگلی و...در ارتباط بود.

لازم به توضیح است مرحوم روایی علاوه بر فعالیت های مطبوعاتی و اقدامات فرهنگی، در جریان هایی همچون ،نهضت جنگل ،جنبش ضد استبدادی مشروطیت ، شرارتهای یاغیان منطقه و...در مرکز و کانون فعالیت ،توجه و رهبری منطقه بود.

او از نویسندگان معروف آذربایجان و دارای فضل ، کمال، صاحب استعداد و قریحه بود و خطی زیبا داشت.بنا به برخی روایات مرحوم ناصر دفتر در قیام جنگل با سید جعفر پیشه وری در ارتباط بود و تحت تاثیر اندیشه های میهن پرستانه ایشان قرار گرفته بود. زنده یاد ناصر روائی پس از سالها مجاهدت و فداکاری، متاسفانه  در روز پنجشنبه دهم دیماه 1321 هجری شمسی در سن 68 سالگی در خلخال فوت نمود . اهالی هیرو آباد با تشییع با شکوه  جنازه وی و تعطیلی بازار و مدارس و ادارات و در واقع تمام شهر مقام علمی و ادبی او را گرامی داشتند .

مدرسه ناصری خلخال

در سال 1284 هجری شمسی مرحوم ناصر دفتر  به فکر تاسیس و ایجاد مدرسه در خلخال افتاد. در آن زمان که به غیر از تبریز در هیچ شهر آذربایجان مدرسه وجود نداشت. تحصیلات مانند سایر نقاط کشور در مکتب خانه ها انجام می گرفت و در این سال مرحوم ناصر دفتر روایی از فرهنگ دوستان و دانش پژوهان و محترمین خلخال که شاعر و نویسنده بود در صدد ایجاد و تاسیس آموزشگاهی با اصول جدید بر آمد.

مرحوم ناصر دفترروائی درکتاب " خاطرات و اسناد ناصر دفتر روائی" در این  زمینه می نویسد :" با اینکه در خلخال افکار عمومی به کلی از اینگونه تاسیسات بیگانه واقدام بدان مستلزم انواع مخاطره وفداکاریها بود،نگارنده از روی یک احساسات درونی  خود را برای مقابله با هر گونه مرارت وخاطره حاضر کردم وبا استفاده از وجود حاج میرزا محمدتقی مرحو م بدین اراده افتادم که مدرسه ای در قصبه خلخال افتتاح و خدمات وطنی خود را از این راه تعقیب نمایم "

بدیهی است تمام کارها و اقدامات مشکلات و سختی های خاص خودش را دارد و هرچه کار بزرگتر باشد سختی ها ی آن بیشتر و مشکلتش فزون تر می باشد و  مرحوم  ناصر دفتر در راه تاسیس مدرسه با مشکلات و سختی بسیاری مواجه بود که شرایط فرهنگی آن زمان، مشکلات مالی و عدم وجود اساتید و.. از جمله مشکلات پیش روی این بزرگمرد بود.

خود ایشان در این زمینه چنین می گوید:" چون خودم چنین قدرت مالی نداشتم که همه  مصارف مقدماتی و بودجه  آتیه  این مدرسه را از عهده بر آیم اراده  خود را با بعضی از خواص قصبه خلخال که احساساتی در این کار ها داشتند به میان گذاردم و استمداد کردم که از مساعدت مادی و معنوی دریغ ننمایند . ولی از هیچ یک مساعدت مادی و مالی به عمل نیامد و بلکه بعضی ها نظر به عدم استعداد محل و فقدان وسایل و دوری افکار عمومی از آن و بد تر از همه بد بینی دولتیان مستبد نسبت بدین گونه مؤسسات که بوی دیگری از آن بر میآمد بدین اقدام ملامتم کردند و ظاهراً هم گفتارشان همه منطقی و بجا بود . ولی من نظر به عشق مفرطی که بدان داشتم خود را بدین کار مصمم دیدم و اقل فایده را آشنا کردن افکار عمومی با چنین تأسیسات می دانستم."

از حسن اتفاق در زمانی که مرحوم ناصر روائی به فکر تاسیس آموزشگاهی با اصولی جدید و مدرن بود میرزا محمد تقی معروف به حاج معلم پس از سالها کسب علم و تجربه در باکو، برای دیدار اقوام و خانواده خویش به خلخال آمده بود.

مرحوم روائی فرصت را مغتنم شمرد و منظور خویش را با حاج معلم در میان گذاشت که پس از مذاکره و بحث و تبادل نظر،میرزا محمد تقی- حاج معلم-پیشنهاد ناصر روائی مبنی بر مدیریت مدرسه را بر عهده گرفت و نخستین مدرسه ملی در آذربایجان بنام  " مدرسه ناصری" در  اول  مهر ماه 1285 هجری شمسی در خلخال تاسیس شد.

میرزا محمد تقی از فارغ التحصیلان دارالمعلمین باکو بود ونه تنها از این پیشنهاد استقبال کرد بلکه خود نیز قدم پیش نهاد و در این جهاد فرهنگی مشارکت نمود.

این مدرسه در بدو تاسیس 60 نفر محصل داشت . در پاییز 1285 هجری شمسی با تشریفات خاصی افتتاح شد و مرحوم حاج معلم به عنوان مدیر مدرسه، سید کریم دربندی زاده ناظم،رفیع شیخ الاسلامی یکی از آموزگاران مدرسه نامبرده بودند.

"واین بود اراده خود را بر حسب دستور حاج میرزا تقی و با خرج شخصی خودم در بهترین عمارت (خانه حاج سلیم مرحوم ) با ماهی ده تومان وجه اجاره برای مدرسه تعین و در اول میزان (مهر ماه) 1285 ه.ش مدرسه را به نام ناصری با مدریت و معلمی مرحوم حاج میرزا محمد تقی و یک معلم دیگر (میرزا رفیع ) و نظامت آقا سید کریم و یک مستخدم با شصت نفر شاگرد در دو کلاس افتتاح و جشن افتتاحیه را در عمارت مدرسه بر پا کردم . بعضی از شاگردان که کم و بیش سواد داشتند درکلاسهای مخصوص تدریس می شدند . برای هر دانش آموز سه الی پنج قران شهریه ماهانه بود ."

مرحوم روائی در زمینه آورده است:"  در تمامی آذربایجان جز شهر تبریز که از سالها پیش یکی دو مدرسه ی جدید داشت و گاهی هم به حکم علما تخریب و منهدم می شدند و یک فقره مدرسه ی دیگر هم در آستارا ، این مدرسه اولین مدرسه ی ملی بود که در ولایت آذربایجان تأسیس گردیده وعکس سال اول و دوم آن نزد نگارنده موجود است و از ملاحظه بدان معلوم می گردد که این مدرسه در جای خود از حیث ترتیبات و اتحاد شکل لباس شاگردان و انتظامات داخلی از مدارس شهرهای بزرگ پایی کم نداشته است . رفته رفته انظار عمومی به طرف مدرسه جلب و زبان طاعنان را کوتاه کرد و این حال در اثر مهارت تام وتمامی بود که حاج میرزا تقی مرحوم در تدریس مقدماتی و جلب توجه اطفال داشت."

تحصیل در این مدرسه رایگان بود و بنا به اسناد تاریخی ناصر روائی از جیب فتوت خود مخارج آن را عهده دار بود و از کمکهای افراد خیر زمان هم برای اداره مدرسه استفاده می کرد.

تدریس در این مدرسه به زبان ترکی آذربایجانی انجام می گرفت  خود ایشان در این زمینه می گوید:" فقط نقصی که داشت این بود که این فن را به زبان ترکی و از روی اصول عثمانی تحصیل کرده بود ،از قضا این حال به مذاق شاگردان ابتدایی این مدرسه که ترک زبانند مفید افتاد و بهتر وسهل تر می توانستند مطلب را درک نمایند ، والا با اصول و اصلاحات فارسی ممکن نیست اطفال خردسال ترک زبان، خواندن ونوشتن را بدین زودی و سرعت یاد بگیرند"

مدرسه بعد از تاسیس به پیشرفتهای بزرگی نائل آمد ولی ماهانه مقرری از محصلین وصول نشد و ناچار شخص ناصر روائی از جیب فتوت خود مخارج آن را عهده دار و در ضمن خواستار توجه اشخاص متمکن گردید که نسبت به اداره مدرسه مساعدت نمایند. نظر به عدم تمایل مردم و نبودن استقبال عمومی، کارمندان این مدرسه بیش از یکسال بدون اخذ حقوق و با فداکاری قابل وصفی خدمت فرهنگی خود را با کمال عسرت و تنگدستی ادامه دادند.

"با لجمله ماهیانه شاگردان مدرسه در ماه اول  دوازده و در ماه دوم  شش تومان وصول گردید چون این وجه مختصر در مقابل شصت و هفتاد تومان بودجه مدرسه بسیار ناچیز بود برای ترغیب اولیای اطفال از ماه سوم، ماهیانه را موقوف کردم و همه شاگردان بطور مجانی پذیرفته شده و تهیه بودجه را  از  ممر اعانه در نظر گرفتم و به هر وسیله بود مصارف را الی ماه هشتم از خود و اعانه دیگران که  با  زحمات تمام  وصول  می شد فراهم آوردم. "

به مدت چهار ده ماه کارمندان این مدرسه بدون اخذ حقوق و با فداکاری قابل وصفی خدمت فرهنگی خود را با کمال عسرت و تنگدستی ادامه دادند و متاسفانه در پاییز1286  هجری شمسی بر اثر هجوم افراد یاغی و  اشرار محل و بروز نا امنی در منطقه مدرسه ناصری منحل و اثاثیه آن غارت شد.تا سال 1289 دبستان در حال تعطیل بود.

در سال 1289شمسی مجدا بر اثر همت و مساعدت اهالی خلخال مدرسه مجدا بازگشایی شد و مبلغ 600 تومان وجه اعانه جمع آوری و دوباره میرزا محمد تقی به خلخال دعوت گردید و مجدا در میان شور و شوق اهالی علم دوست مدرسه با وسائل و تجهیزات بهتری شروع بکار نمود.

مدرسه در طول حیات خویش با فراز نشیب های بسیاری همراه بود و متناسب با تحولات سیاسی و اجتماعی منطقه  دچار تعطیلی و یا بازگشایی قرار می گرفت بطور مثال همزمان با نهضت جنگل و ورود میرزا کوچک خان به خلخال این مدرسه به " اتحاد اسلام" تغییر نام یافته و بازگشایی شد . یا اینکه در در زمان فرقه دموکرات آذربایجان کودکان خلخالی بار دیگر تحصیل به زبان مادری را در این مدرسه تجربه کردند.

در سال 1325 هـ ش بعد از سقوط فرقه دموکرات آذربایجان به نام " دبستان سعدی" تغییر نام یافت تا اینکه در  سال 1384 شمسی پس از سالها تلاش و گفتگو بالاخره با پافشاری مردم با فرهنگ خلخال و نیز همت مسئولان ذیربط،  نام مدرسه به همان نام سابق خود یعنی ناصری برگشت . تا شاید قدم کوچکی در اعتلای نام مرحوم ناصر دفتر روایی برداشته شده باشد .

هم اکنون  مدرسه ناصری خلخال  با گذشت یک قرن از تاسیس آن،  به عنوان مستندی از فرهنگ و هویت والای فرهنگی در خلخال و سندی دیگر دال بر مظلومیت آذربایجان بر تارک این مرز و بوم می درخشد.

-----------------------------------------------

[1] زنده یاد دکتر صمد سرداری نیا- پیشینه تدریس زبان ترکی آذربایجانی

منابع و مراجع:

1-     خاطرات و اسناد ناصر دفتر روائی

2-     سایت اینترنتیwww.khalkhalim.com

3-     ویژه نامه " آذربایجان شهرلر تانیتیم توپلوسو

4-     خلخال و مشاهیر- سید مسعود نقیب

5-     نوید آذربایجان-  پیشینه تدریس زبان ترکی آذربایجانی-  زنده یاد دکتر صمد سرداری نیا