سند هویت تاریخی خلخال

فرهنگ و تاریخ یک ملت ریشه در دو چیز دارد ،‌ وجود خود یک ملت و دیگری سند موجودیت ملت . اگر روزی بخواهیم یک ملت را بشناسیم و آن را معرفی کنیم ، آیا تنها با تکرار بعضی جملات که سینه به سینه نقل می شود ،‌ می توان ثابت کرد که ملتی وجود دارد ؟ آیا تنها گفتن این که ما ملتی باستانی و کهن هستیم کافی است ؟ و یا روزی از شما بپرسند که شما از کدام تیره و تبار هستید چه خواهید گفت ؟ و یا بهتر بگوئیم ،‌روزی از شما بپرسند سند تاریخی شهرتان چیست ،‌ چه جوابی خواهید داد ؟

البته اکثر هموطنان ما با میراث فرهنگی آشنایی کامل دارند و بهتر است بگوئیم درک واقعی از میراث فرهنگی را حدودی دارند و می دانند که سند هویت یک ملت را ابنیه ها و مکانهای تاریخی و اشیاء بجا مانده از گذشتگان تشکیل می دهند . مثلا آذربایجان را با تخت سلیمان ، بقعه شیخ صفی ،‌ ارگ علیشاه ، اوچ گنبد و تپه حسنلو و ... میشناسند و در سطح منطقه ای ،‌ همان مکانها در شهرهای آذربایجان سند تاریخی شهرهای تکاب ، اردبیل ،‌تبریز ،‌ ارومیه و نقده ( سولدوز ) و نشان قدمت و کهن بودن و صاحب تمدن بودن این شهرهاست . حال اگر این سند هویت را نابود کنیم ، چه خواهد شد ؟

آری . مرگ یک ملت و یک شهر را به چشم خواهیم دید .

آری امروز خلخال روزهای مرگ هویت خود را می گذراند . چند صباحی دیگر خلخال را باید در کتابهای تاریخ به عنوان شهر قدیمی جستجو کرد و دیگر نشان و سند زنده ای دال بر تاریخی بودن آن نخواهیم داشت .

آری خلخال را می شد با بازار آن ، حسینیه کربلایی مختار ، شهر حامامی ، بازارحامامی و حمام نصر و خانه دموکراتها شناخت . اما امروز حسینیه کربلایی مختار به تلی از خاک تبدیل شده و تنها چهار دیوار آن باقی مانده است . شهر حامامی به سرنوشت بانک سازی دچارشده ، بازار حامامی در معرض نابودی است و خانه دموکراتها نیز در حال فراموشی است .

حسینیه کربلایی مختار :

روزگاری نه چندان دور همین اواخر دهه 60 خوب یادم هست زمانی را که به همراه پدرم در دستجات زنجیر زنی شرکت می کردم و روز دوم محرم دسته حسینی از حسینیه کربلایی مختار عزاداری را آغاز می کرد . آری حال این حسینیه با آنهمه غرور و هیاهویی که داشت ، به دست قهر طبیعت و بی مهری قرار گرفته و چند سالی است که به مخروبه ای بدل گشته است . شاید می شد ساختمان آن را نماد ساخت و ساز قدیمی خلخال دانسته و به آیندگان نشان داد که هنر معماری شهرمان را به تصویر می کشید . آن درهای چوبی پر نقش و نگار و رفه های چوبی که با شیشه های رنگین ،‌ تزئین شده بود و در کوچک که به حیاط باز می شد و در کناره های ورودی در اصلی آن نیمه ستون دیواری آجری که بشکل زیبایی بر روی هم چیده شده بود . آری حسینیه کربلایی مختار را اگر ما نبینیم ،‌ فردا هیچ کس نخواهد دید . و دیگر هیچ سندی مبنی بر هویت فرهنگی و معماری شهر نیز نخواهد بود .

شهر حامامی :

این حمام که قدمت آن بنا به تخمیل کارشناس میراث فرهنگی به 700 الی 800 سال می رسد . در میدان اصلی شهر ( حامام قاباغی ) در ضلع غربی میدان محل کنونی بانک تجارت قرار داشت و آن نیز بصورت زیرزمینی ساخته شده بود . لیکن بر اثر حادثه در 150 الی 200 سال قبل کاملا متروکه گردید . بر اساس گفته های برخی از اهالی شهر ، پس از اینکه هنگام عروسی ، داماد در خزینه این حمام ناپدید شده است ، این حمام تعطیل گردیده است . لیکن صحت این موضوع در هاله ای از ابهام قرار دارد و تنها تخریب حمام را تنها بر اثر قهر طبیعت از قبیل سیل و زلزله و .. می توان حدث زد . این حمام سالها در محل خود به صورت مخروبه باقی بود تا اینکه به سرنوشت بانک سازی دچار شد . به هنگام گود برداری و خاک برداری آثار این حمام نمایان گردید . و حوض هشت ضلعی فیروزه ای این حمام بصورت کاملا سالم از دل خاک بیرون کشیده شد . لیکن ضعف مدیریت شهرستان خلخال باعث شد مرگ حمام و در واقع اعدام تاریخ خلخال با بتون ریزی و ساختمان بانک کامل گردد.

در این خصوص پیشنهاد و طرحی مبنی بر انجام یک سری حفاری و رونمایی از بقایای حمام و سپس احیاء آن به میان آمد که هم هویت حمام محو نشود و هم بانک احداث گردد . بدین گونه که پس از حفاری و خاک برداری محل حمام و احیاء بقایای ساختمان حمام ،‌ با ایجاد ستونهایی و مسقف نمودن محوطه آن که بصورت بتون ریزی سقفی انجام می شد ،‌ امکان احداث ساختمان بانک بر روی سقف آن محقق می گردید و در واقع زیر زمین بانک بصورت موزه یا محوطه تاریخی در می آمد . لیکن پیمانکار محترم لطف کرده و شبانه با پی ریزی و بتن ریزی ساختمان بانک ، پروسه قتل فرهنگی شهر را انجام می دهد .

حمام بازار خلخال :

حمام بازار خلخال که نام آن خان حامامی و در بین اهالی شهر به بازار حامامی مشهور بوده و قدمت آن بر اساس نوع مصالح استفاده شده در آن به اواخر دوره صفویه می رسد . این حمام که در نوع خود بی نظیر بوده است دارای یک گرمخانه و سالن رختکن که بصورت هشتی گنبدی شکل و راهرو و بصورت زیر زمینی و با آجر مکعبی نظامی شاخته شده به سبک معماری عصر صفوی بر می گردد . این حمام تا سال 1342 شمسی فعال بوده و از این سال به بعد بنا به دلائلی تعطیل و از همان سال دوران تخریب و ویرانی آن آغاز شده است .

اینک این بنای تاریخی که می توانست سند هویت تاریخی خلخال شود ، به خرابه تبدیل شده که محل اسکان انواع اشیاء و حیوانات از جمله بدنه پیکان ، سگها و غیره گردید است . سال گذشته به ورود معتادان به محل حمام و روشن کردن کردن آتش ،‌ بازار حامامی دچار طعمه حریق شده و بر تخریب آن افزوده شد .

بازار حامامی هم اکنون نیز همچنان طعم بی مهری را می چشد و منتظر یاری هموطنان و همشهریان است . البته می توان با خاک برداری صحیح و اصولی آن را از دل خاک بیرون کشید و با ایجاد سقف فلزی از ورقه های گالوانیزه و حصار کشی دور آن آنرا محافظت نمود

بازار خلخال :

قدمت این بازار به اواخر دوره فتحعلی شاه قاجار می رسد . این بازار در محل قدیمی خلخال یعنی قالا باشی قرار دارد که قالاباشی خود قدمتی طولانی داشته و به قبل از اسلام می رسد .در اواخر جنگ ایران و روس ،‌ خلخال مورد حمله روسها قرار می گیرد و بر اثر این حمله قالاباشی به توپ بسته شده و دیوارهای اصلی قالا فرو می ریزد . با این وجود بر اثر مقاومت مردم ، روسها قادر به نفوذ به داخل قالا باشی نمی شوند . بعد از معاهده ترکمنچای و عقب نشینی روسها ،‌ دیگر امکان تعمیر دیوار ها میسر نمی شود . از این دوره به بعد گسترش شهر به کناره های دیگر حومه قالاباشی آغاز می شود و به جهت وجود حمام خان ، رفته رفته نشانهای بازار در اطراف این حمام نمایان می شود و ساخت و ساز بازار خلخال نیز آغاز می شود .

راسته بالا و روشن محله بصورت مسقف بوده و محل فعلی راسته پایین که بر روی راه ورودی یکی از دروازه های قالا باشی بنا شده بود ، گسترش یافته و نهایت امر بصورت پله ای در می آید که در دهه 50 شمسی سنگفرش شده و پلکانی می شود . لیکن سقف روشن محله در حمله روسها در سال 1282 تخریب می شود . در اثر آتش سوزی راسته بالا و پایین در سال 1365 ، بازار 70 درصد تخریب شده و نهایت امر مغازه های راسته بالا رونق خود را از دست داده و بسته شدند . با بی مهری مسئولین ،‌ می رود بازار خلخال نیز محو شود . چرا که بجای تعمیر و احیاء بازار ،‌ صحبت از احداث خیابان و اتصال میدان مسجد جمعه ( آشاغی کوچه ) به محله قاضیلر از طریق محو و تخریب کامل بازار به میان می آید . در واقع پاک کردن صورت مسئله !!!

حمام نصر :

آقا نصر اله حامامی که قدمت آن به 150 سال می رسد که تا همین چند سال پیش هم مورد استفاده مردم خلخال بود و امروزه بازسازی شده و به موزه تبدیل شده است و تنها محل تاریخی احیاء شده شهر به حساب می آید .

البته انتقادی نیز بر تعمیرات آن می رود . چرا که اداره میراث فرهنگی استان این زحمت را به خود نداده که تعمیرات حمام را بر اساس چیدمان و سبک معماری خود حمام انجام دهد و با استفاده از نقشه از پیش طراحی شده حمامهای قدیمی اردبیل بازسازی شده است و در پاسخ به این پرسش که چرا به سبک خود معماری حمام ساخته نشده ،‌ این ادعا مطرح می شود که همه حمامهای استان به یک شکل طراحی شده . حال وقتی به حمام نصر می رویم گویی در حمام پیر زرگر اردبیل هستیم . جالب اینجاست که همین چند سال پیش همه از این حمام استفاده می کردند و کاملا با زیر و بم حمام آشنا بودند و تفاوتهای فاحش در مرمت آنرا کاملا درک می کنند .

خانه دموکراتها :

این خانه در محله قاضیلر واقع شده است که هم اکنون مالکیت آن خصوصی است . این خانه قدیمی یکی از خانه های تاریخ ساز خلخال بحساب می آید و در سال 1324 و زمان حضور فرقه دموکراتها ،‌ محل ستاد این فرقه بوده و به آن ایشتاپ گفته می شد . این خانه که سبک معماری آن به دوره قاجار برمی گردد ، گویای سبک معماری خلخال است که اگر همتی شود ،‌ می شود با خرید آن این خانه را به ثبت رساند و بهترین محل برای موزه مردم شناسی است .

به نظر شما آیا وقت آن نرسیده است که بیدار شده و بیش از این شهرمان را از نظر تاریخی عقیم نکنیم . سند تاریخی بودن یک شهر از بناها و میراث بجا مانده از گذشتگان آن است . آری می شود هویت یک ملیت را با بولدوزر و یا نادیده انگاشتن آن نابود کرد و هم آنرا حفظ و احیا نموده و به آیندگان هدیه نمود . بیائیم همت کنیم ،‌ دست در دست هم داده و نگذاریم میراثمان نابود شود .

توضیحات :

حامام قاباغی : به میدان اصلی شهر ،‌ مردم بومی حامام قاباغی نیز می گویند و دلیل آن ساخته شدن حمام پرنده توسط مرحوم پرنده در دهه 40 شمسی در این میدان بود که این حمام بصورت نمره ای و سبک جدید و به اصطلاح آن زمانها بصورت بهداشتی ساخته شده بود و با توسعه فرهنگ حمامهای خانگی رونق خود را از دست داد و آن نیز به سرنوشت بانک سازی دچار گردید که هم اکنون محل ساختمان جدید بانک صادرات است .

در تحریر این مقاله از کمکهای علمی و تخصصی آقای مهندس نوید خالقی مقدم و توضیحات استاد گرانقدر جناب آقای جاهد صمدی استفاده گردیده بود که جا دارد از این دو بزرگوار تقدیر و تشکر نمایم

به امید احیای فرهنگ و تمدن واقعی شهر زیبایمان خلخال

روح اله عباسیان

20 دی ماه 1388