.

" یاد چهارشنبه سوری های قدیم بخیر "

.

چهارشنبه سوری یکی از دهها مراسم ملی و سنتی کشور عزیزمان ایران است . که از هزاران سال پیش به جا مانده است . ومردم کشورمان این مراسم را در هر منطقه از نقاط مختلف میهنمان به انحاء مختلف برگزار میکنند.
این رسم بسیار زیبا و خاطره انگیز در منطقه خلخال ما هم به سبک و سیاق خودش برگزار می شده است که امروزه با کمی تغییر آنهم بعلت تغییر در نوع زندگی و نگرش افراد به مسائل برگزار می شود .

و اما مراسم چهار شنبه سوری در خلخال :
بوی عید همیشه از سه ماه پیش یعنی در حقیقت از اول زمستان با مراسمی که برگزار میگردد به مشام میرسد. یعنی فصل زمستان بر اساس و مبنای شدت و حِدّت سرما و مراسمی که برگزار میشود به سه قسمت متفاوت تقسیم شده است .
قسمت اول از اول دیماه تا دهم بهمن ماه بمدت چهل روز است که بنام بویوک چیلّه (چله بزرگ) معروف است . این چهل روز اوج سرمای زمستان بوده و بارشهای شدید برف و سرمای طاقت فرسا از ویژگیهای این دوره است .
قسمت دوم از یازدهم تا آخر بهمن ماه میباشد که بمدت بیست روز است و بنام کیچیک چیلّه (چله کوچک) معروف است . البته می گفتند که سرمای این ایام خیلی سوزناکتر بوده است طوری که بچه شیر خواره در گهواره یخ زده است .
قسمت سوم مربوط به اسفند ماه میباشد و اکثر مراسم در این ماه برگزار میشود ، ماه اسفند به چهار چهارشنبه (چرشنبه)  تقسیم میشده است که هر کدام دارای اسمی بوده اند .

اولی به نام سو چرشنبه سی

دومی به نام یئل چرشنبه سی

سومی به نام گول چرشنبه سی

وآخری بنام اود چرشنبه سی نامگذاری شده اند ، که همه بر گرفته از عناصر اربعه (آب ، باد ، خاک , آتش ) میباشند .  این عناصر همگی نشانه زندگی دوباره و طهارت و پاکی و پاک کنندگی میباشند  که نوید دهنده بهار و فصل رویش سبزه وگل می باشد .
وبر این عقیده بودند که هفته اول اسفند که بر گرفته از آب است ، به آب نفس و دم وارد میشود و دمای آبهای روی زمین افزون می یابد .
در هفته دوم به باد نفس و دَم تازه وارد میشود و درختان از خواب زمستانی بیدار میشوند . در هفته سوم به خاکساران نفس و دَم وارد میشود و زمین و طبیعت گرمتر میشوند و نوروز گولی ( گلهای نوروزی ) سر از خاک بیرون می آورند و یخها و برفها آب میشوند و رودخانه ها پر آب .

و هفته آخر نشان از گرمای آفتاب و پاک کنندگی آتش و در نهایت گرم شدن طبیعت و آغاز زندگی است
در اولین پنجشنبه اسفند مراسمی برگزار میشود بنام خئدئر نبی که مربوط به حضرت خضر نبی میباشد و توسط خانمها در یکی از خانه های سادات محله انجام میشود . در این مراسم , " قوئود " میگذارند که مراسم آن شب را " قوئود اله مه خ  " می گویند ( قوئود آردی است که از سنجد ، گندم ، جو , کنجد ,  برنج , عدس و نخود تهیه میکنند ) و براین باورند که حضرت خضر می آید و دست پربرکتش را بر آن میگذارد و آن سال ، سال پر خیر و برکتی خواهد بود . سپس قوئود را در یک طشت مسی بزرگی می ریزند و فردای آن شب بین افراد شرکت کننده در مراسم  و فامیل و همسایگان تقسیم میکنند .
در دومین و سومین هفته اسفند ماه توسط دو یا سه نفر به وسیله " تکم بازی " و " کوسا گلین " با گفتن اشعار فولکولور متناسب با وضعیت اجتماعی هر دوره رسیدن عید نوروز را شاد باش می گفتند .
در آخرین هفته اسفند ماه و آخرین سه شنبه هر سال مراسم اصلی که مراسم چهارشنبه سوری است برگزار میشود . ( یاد آن روزگاران به خیر .)
قبل از مراسم چهارشنبه سوری جوانان دسته دسته به صحرا می روند تا علفها وساقه های خشکیده ای که از زیر برفها بیرون زده اند را جمع آوری کنند و در مراسم چهارشنبه برای روشن کردن آتش استفاده کنند ، که در اصطلاح محلی به این علفها " چئرپی " میگویند .
آن زمانهاییکه پشت بام خانه ها ،کاه گلی بود ، یکی دو روز قبل خانمهای خانه با گل رس و گل سفید (آلاوا) دیوار خانه ها را تزیین (ناققیش) میکردند . نصف بالا را گل سفید و نصف پایین را گل رس . و در بعضی خانه ها روی درب ها با گل رس تصاویری از حیوانات اهلی مثل گاو و گوسفند را نقاشی می کردند .
حیاط وجلوی درها را آب وجارو میکردند. بچه ها و عروسان و داماد ها وجوانان ونو جوانا ن و بالا خره همه لباسهای نوی خود را برا ی روز عید آماده میکردند .
عصر روز سه شنبه نزدیکی غروب آفتاب همه از بزرگ و کوچک ، دختر و پسر ، پدر و مادر ، پدربزرگ و مادر بزرگ، عروسها و داماد ها ، خلاصه همه و همه ، لباسهای تازه و رنگارنگ به تن میکردند و به پشت بام های منازل میرفتند . رنگین کمانی ار انسانها را مشاهده می نمودی . پدر بزرگها و مادربزرگها بعد از خواندن دعا و سلامت باش برای تمام اعضای خانواده ، با " ارسین " که یک میله فلزی بلند و نوک کج بود ، دور پشت بام خانه خط کشیده و در چهار گوشه پشت بام به اندازه مشت ، گندم و نمک ،که نشانه خیر و برکت است میریختند و دست به سوی آسمان دعا میکردند .
و سپس هیمه ها و گونها را به فاصله حدوداً دو متری از همدیگر قرار میدادند و آتش می زدند و تک تک افراد خانواده از روی آتش می پریدند و با صدای بلند جملات و اشعاری را میخواندند . دختران دم بخت چنین زمزمه میکردند : " الو ، پیلو  چرشنبه ، بختیم آچیل چرشنبه" و به قول استاد سخن شهریار : قیزلار دییر : " آتیل باتیل چرشنبه – آینا کیمین بختیم آچیل چرشنبه " . در حین پریدن از روی آتش ، افراد خانواده با فشفشه، بمب دستی ،ترقه شروع به آتش بازی می کردند . طوری که کل شهر و پشت بامها را دود غلیظی فرا میگرفت و تا ساعتی از غروب گذشته مردم شادی و پایکوبی میکردند .

نکته جالب توجه اینکه اگر خانواده ای در سال جاری یکی از عزیزانش را از دست میداد ، از نزدیکان و همسایه ها به خانه این شخص می آمدند و برای او آتش روشن می کردند و به نوعی خانواده را از عزا در می آوردند " یاس دان چیخاداردیلار "
بعد از آتش بازی افراد به منازل خود باز می گشتند . و بزرگان خانه برای دختران خانه  و عروسها ،" چرشنبه لیک " که شامل پلو و خوروش  شش انداز ، ماهی ، میوه ،پول ، تخم مرغ رنگ شده ، آجیل , سبزه و خرمای زرد می فرستادند.
غذای شب چهارشنبه سوری پلو و ماهی دودی و شش انداز می باشد. (شش انداز : نوعی خوروش است که از اختلاط قیسی، کشمش ، پیاز ، خرما ، تخم مرغ ،ترشی وروغن بدست میاید .)
بعد از مراسم ، تا پاسی از نیمه شب در تمامی اتاقها و حیاط شمع ها وچراغ ها را روشن نگه می داشتند .

بعد از خوردن شام ، بچه ها و جوانان در دسته های سه یا چهار نفری به منازل فامیل و همسایه ها می رفتند و قورشاق (1) ویا دستمال خود را از باجا (2) و یا از درب خانه ها به اتاق می انداختند که به این عمل " قورشاق ساللاما " میگفتند . و صاحب خانه بدون اینکه طرف خود را بشناسد ، به فراخور وسع مالی موادی مانند ، تخم مرغ رنگ شده ، سنجد ، کشمش ، خرما ، نخود ، گردو ، فندق ، و پول را به دستمال یا قورشاق افراد می بست .
در این بین ،رفتن تازه داماد ها به خانه عروس جالب تر بود زیرا علاوه بر مواد فوق ، برای داماد جوراب پشمی نیز می بستند . دلیل شناسایی دستمال داماد از دیگران این بود که دستمال را عروس خانم قبلا به داماد داده بود .
بایرامیدی ، گیجه قوشی اوخوردی
آداخلی قیز بیگ جورابین توخوردی
هرکس شالین بیر باجادان سوخوردی
آی نه گوزل قایدادی شال سا للاماق
بیگ شا لینا بایراملیغین باغلاماق

(شهریار)
صبح روز بعد ، روز چهارشنبه قبل از طلوع آفتاب تمامی اهل خانه ، همراه آینه و جارو ، به سر چشمه های سیداخانا بولاغی ، بی بی بولاغی ، و (جان ) جام بولاغی می رفتند و از روی آب میپریدند و دست و روی خود را شسته و به آینه نگاه میکردند و دعای سلامتی می خواندند و از آب چشمه میخوردند و قلبا بر این باور بودند که تمام غم وغصه و بیماری ها را دفع کرده و به آب ریخته ا ند . که این مراسم به " سو آتدانماق " معروف بود و دراین حال این بایاتی ها را زمزمه میکردند :
آستارلیغیم اوستارلیغیم بو سویونان توکول گِت / قیچ آغریم قول آغریم باش آغریم گئوزآغریم توکول گِت
ده ده مون ، نه نه مون دردی غمی توکول گِت / دوشمنین عمری بو سویونان توکول گِت

مکّه یه گِدیم ، کربلایه گِدیم اینشا الله  / اِلیم ، گونوم خوش گلسون اینشا الله

گلون گِدک چای با شینا بختیم آچیلسون /  آتیلاخ چایی گِچک بختیم آچیلسون

سپس با ظروفی که همراه داشتند از آب چشمه ها برای تهیه ی چایی صبحانه برمیداشتند و جارویی که به همراه برده بودند را با آب چشمه شسته به خانه برده و چهار گوشه خانه را با آن جارو می کردند .
برای صبحانه از نان های محلی و سنتی مانند نزیک ، چایچورگی ، تل تل که یکی دو روز قبل پخته میشد استفاده می کردند.
بعد از خوردن صبحانه ، جوانان تا ظهر با تخم مرغهای رنگ شده که شب قبل جمع کرده بودند بازی میکردند که به " یومورتا چاققیشما " موسوم بود. و دخترکان نیز با هم .
یومورتانی، گویچک،گولی بویاردیق
چاقّیشدیریب، سینا نلارین سویاردیق
اویناماقدان بیرجه مگر دویاردیق ؟
علی منه یاشیل آشیق ویرَردی
اِرضا منه نوروز گولی دَرَردی

( شهریار )

و اینها همه مقدمه ای بود بر انتظار آمدن عید ، و تحویل سال نو ، و " نوروز بایرامی " .
البته همه این مراسم در سالهای گذشته خیلی پر رونق تر بودند ، ولی متاسفانه بیشتر مراسم یا از بین رفته و یا کمرنگ شده اند . که امید واریم بیشتر از اینها مورد استقبال مردم قرار گیرند .

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

1 – قورشاق : دستمال و شال بلندی است که به کمر میبستند .
2 – باجا : در دهه های قبل از پشت بام خانه ها روزنه ای بزرگ باز میکردند تا نور به داخل خانه ها بتا بد

.

نویسنده : رسول ( کاووس ) شیرعلی پور