گسترش و تغییر چهره شهرها، ایجاد مسائل جدید شهری، طرح مباحث تازه پیرامون خودآگاهی محیطی، رشد مستمر کیفیت محیط شهری، انسانی شدن طراحی محیط و مصنوعات انسانی , همگی نگاه تازه به مباحث فعالیت‌های کیفی انسانی را طلب می‌کند.

در این رهگذر فرمهای محیطی , معنا و ابعاد تازه یافته‌اند و مباحث چگونگی استفاده از آن در نیازمندی‌ها و ضرورت‌های شهرهای کنونی را با اهمیت‌تر و همچنین پیچیده‌تر می‌نماید. در این مقوله مجسمه‌سازی محیطی روزبه‌روز جایگاه متفاوت‌تری را کسب می‌کند در حالیکه در کشور ما دامنه استفاده از مجسمه‌های شهری از رفتار سنتی فراتر نرفته و تنها دو عرصه تزئین محیط و یا به عنوان ابزار بیان فرهنگی را در بر می‌گیرد.

مقاله زیر کوششی در بررسی و معرفی اجمالی انواع مجسمه‌های محیط، خصوصیت کلی و ضروریات نیازمندی‌های سیمای شهری در استفاده از هنر مجسمه‌سازی که در این بررسی مجسمه‌سازی نه به عنوان تزئین شهری بلکه به مثابه ضرورتی ناگزیر در ارتقاء و بهبود کیفیت بصری محیط در نظر قرار می‌گیرد.

امروزه تحول شگرفت در مسائل و نیازمندیهای شهری، رشد سریع و بی‌رویه‌ی گسترش شهرها، منجر به تغییر یکباره چهره شهرها انجامیده است و بکلی چهره و منظر شهرها را دگرگون نموده است. تغییر سیمای شهری مشکلات عدیده‌ای را دامنگیر چهره شهرهای نوین نموده است که اهم آن عبارتند از:

الف) شلوغی و بی‌نظمی بصری

ب) آلودگی بصری

ج) عدم هویت بصری

هر چه فضای شهری فشرده‌تر و ملموس‌تر می‌گردد بی‌نظمی و عدم هویت بصری بیشتر رخ می‌نماید و پیامدهای نامطلوب ناشی از چهره بیمار شهری، عدم سهولت در ارسال و دریافت پیامهای بصری محیط ، تحریک بعدی و فرسودگی روانی و سلب آرامش، عدم ایجاد ارتباط مناسب و احساس تعلق با محیط و عدم ایجاد انگیزه فعالیت یشتر احساس می‌شوند. با توجه به تأثیر شگرف محیط زندگی بر روان و فعالیت انسان و اهمیت نیاز به انسانی کردن هر چه بیشتر سیمای فضای زندگی، کوشش در جهت بهبود چهره شهرها هم راستا با تلاش جهت بهبود عملکرد شهرها در جهت انسانی شدن زندگی  ضروری است. لذا مجسمه‌سازی محیطی بایستی سویه عمل خود را در جهت حل این معضلات قرار دهد تغییر یکباره چهره شهر بواسطه دگرگونی بنیادین در معماری و شهرسازی از یک سو و کشف گستره‌ی نوین در عرصه تفکر و عمل مجمسه‌سازانه از سوی دیگر، ارتباط محیط معماری و مجسمه‌سازی را کاملاً دگرگون کرده است.

مفهوم حجم به منزله فضای سازمان یافته، عرصه‌ای پیوسته بین مجسمه‌سازی، معماری و طراحی محیط است. از این نظر شهر قبل از هر چیز از پویش و آمیزش فضا و ساختارها شکل می‌یابد. سازماندهی محیط شهری به منزله فرم و فضای سازمان یافته، تقلیل آلودگی‌های بصری، ایجاد وحدت بیشتر در ساختار فضا و احجام شهری، هویت بخشی به عناصر و فضاهای شهری به مثابه عناصر دیواری و ایجاد امکان سهولت در ارسال و دریافت پیامدهای بصری، نیازمندی‌های عمومی تغییر چهره شهری است که می‌تواند تأثیر فضاهای عمومی به شهر را بهبود بخشد.

اضافه نمودن بی‌قاعده حجم مانند اضافه نمودن هر عنصر بصری فعال دیگر می‌تواند به گسترش اغتشاش و بی‌سامانی بینجامد. مجسمه‌های محیطی به عنوان عنصری از محیط شهری می‌بایست با توجه به ضوابط و نیازمندیهای کلی شهری و نیازمندی‌ها و خصوصیات بصری چهره شهری انتخاب و نصب گردند تا به شلوغی بیشتر محیط شهری نیافزاید و از کارائی و تأثیر مجسمه نکاهد

مجسمه شهری و ارتقاء کیفی محیط شهری

مجسمه‌های شهری به علت تنوع در موضوع، عملکرد، شیوه‌ها و اشکال ، محدوده وسیعی را شامل می‌شوند لذا موقعیت مجسمه‌های شهری بعنوان رفتاری برنامه‌ریزی شده و کلان در گروه ارتباط و همراهی با سیاست‌ها برنامه‌ها و جهت‌گیری‌های طراحی محیطی است. بنابراین اهداف و عرصه‌های متنوعی که ترکیب و تلفیق آنها در ایجاد، حفظ و ارتقاء مستمر کیفیت محیط شهری مدنظر قرار می‌گیرد، رشد و تحول مباحث نوین مجسمه‌سازی محیطی را باعث می‌گردد. از اهم این مباحث می‌توان به توسعه پایدار شهری، رفاه، آسایش و سلامت، ایمنی و امنیت، هویت و اقتصاد اشاره کرد.

هویت در فضای یکنواخت شهری امروز از ارزش مضاعفی برخوردار شده است. هویت در فضای شهری از طریق ایجاد تفاوت‌های معنی‌دار باعث دلبستگی و ایجاد خاطره ذهنی می‌شود. هویت امری عام است و به شیوه‌های متفاوت ایجاد می‌شود. هویت می‌تواند از کاربردهای متفاوت محیط ناشی شود (هویت کاربردی) . هویت می‌تواند از کیفیات معماری ناشی شود، هویت می‌تواند از نحوه ساختار فرم و فضا «فشردگی، بازی، پستی، بلندی» ناشی شود. (هویت بصری) هویت می‌تواند با ترافیک در ارتباط باشد. لذا کنترل ساختار فرم و فضای شهری و عوامل بصری آن می‌تواند هویت بصری بسازد. هویت معماری را تقویت و متناسب با هویت کاربردی، شکل ریتم لحن ساختمان عناصر الحاقی بصری فشردگی و بازی فضای حرکت و فعالیت چیدمان‌ها. . . را تعیین کند.

مجسمه‌های فرهنگی و فضای موثرشان، روابط آنها با محیط و معماری پیرامون، سرشت و سرنوشت‌شان در طول سالیان، خود عامل ایجاد خاطره جمعی می‌کند و به مکانهای دارای هویت شهر تبدیل می‌گردند. عناصر کهن، ساختمانها، مجسمه‌ها و فضای دارای هویت به انسان‌های آن محیط گذشته‌ای به قدمت خود می‌بخشند . مجسمه‌های شهری و محیطی می‌توانند به مهمترین عرصه اتصال مجسمه‌سازی با اقتصاد، رونق فعالیت مجسمه‌سازی، گسترش کمی آن، ایجاد هویت زنده اجتماعی برای آن و ایجاد شرایط و زمینه کلی رشد و تحول آن گردند. عرصه مجسمه‌سازی شهری و مجسمه‌های محیطی می‌توانند و باید عرصه متنوع، زنده، پویا و اثرگذاری باشند که علاوه بر کاربری اجتماعی هزینه رشد کمی و کیفی مجسمه‌سازی قرار گیرند. ساخت مجسمه‌هائی براساس نیاز محیط، مطالعات در حوزه‌های متنوعی را در جهت انتخاب موضوع انطباق طراحی و ساخت با محیط مخاطب و ترافیک ایجاب می‌کند. لذا ممکن است برای ساخت مجسمه همچنین سیاستگذاری‌های کلان و راهبردی و برنامه‌ریزی مجسمه‌های شهری تمامی و یا تعدادی از عرصه‌های زیر به مطالعات وسیع و یا اجمال پرداخت:

1) حوزه مطالعات طبیعی : مطالعات توپوگرافی بستر شهر برای مقاصد و دید منظر مطالعه رژیم تابش و ابرناکی، مطالعه پوشش گیاهی به مثابه مختصات طبیعی محیط نصب مجسمه‌های شهری.

2) مطالعات سیمای شهری به مثابه درک مختصات بصری محیط مجسمه‌های شهری:

الف: مطالعه نقاط و کریدورهای دید. نقاطی که پهنه و گستره وسیع دید دارند و بالعکس نقاطی که در ساختمان محاط هستند. ب: مطالعه اشکال کالبدی، حجم، توده ج: مطالعه فضاهای باز و ساختار آن‌ها د: مطالعه عناصر بصری قابل رویت در محدوده دید ه: شناسایی و تعیین حوزه‌های بصری شاخص ز: بررسی و مطالعه سبک معماری شاخص در مناطق ح: بررسی میزان هویت بصری و عملکردی مناطق مختلف

3) مطالعات کاربرد زمین و فضا از لحاظ نوع سکونت، کار، فراغت و انتخاب مضمون مناسب

4) مطالعه روی سرمایه‌گذاری‌های عمرانی جهت هماهنگی اقتصادی

5) مطالعات ترافیک: الف: مطالعه الگو و مشخصات کالبدی موجود، سبک معابر ب: مطالعه الگوی حرکات پیاده و سواره در مناطق اصلی ج: مطالعه الگوهای سرعت و فاصله و میدان دید در حرکت

6) مطالعات اجتماعی : الف: منابع تاریخی ب: مردم‌شناسی ج: تقسیمات شغلی د: نحوه توزیع جمعیت ه: میزان و چگونگی تردد و ارتباط در محیط عمومی ی: میزان دریافت و ادراک محیط

لذا مجسمه‌های شهری بایستی که بر بستری از بررسی‌های کلی ضوابط عمرانی گسترش و توسعه شهر طراحی محیطی، و نیازمندی‌های مجسمه‌های شهری صورت گیرد و در زمینه‌های زیر به بررسی بپردازد:

تعیین خصوصیات حجمی شهر -- مشخصه‌های مثبت و منفی – تعیین نیازمندیهای حجمی و راه‌حل‌ها – تعیین مطلوب و قابل گسترش – تعیین امکانات حجم‌سازی برای کمک به حل مناسب دشواری‌ها – انتخاب مکانهای مناسب مجسمه‌سازی – بررسی ضوابط سازگاری و پیوند مجسمه‌ها با محیط‌ ها – بررسی مختصات فضاهای نصب – بررسی مختصات گوناگون فضاهای متفاوت نصب مجسمه – فراهم آوردن اطلاعات لازم جهت تهیه برنامه ادواری نیازمند برای مجسمه شهری، بررسی امکان همکاری مجسمه‌ساز بعنوان مشاور در طراحی محیطی جهت انطباق رفتارهای مشخص ساختاری. و نکته آخر: شکل‌گیری مجسمه‌سازی شهری براساس نیاز و مطالعات مربوط، آنرا از لحاظ شاخص‌های مورد توجه، به طراحی محیطی و طراحی صنعتی نزدیک‌تر کرده است تا به مجسمه‌سازی ناب. مجسمه‌سازی محیطی نه مبتنی بر ظرفیت فردی و آفرینش شخصی است بلکه نوعی اطلاعات لحن و ریتم انتقال اطلاعات، مضمون و تناسب آن با «وظیفه محیطی»‌اش حائز اهمیت است. بدین لحاظ میزان اثرگذاری و تحمیل آن به محیط «از لحاظ اندازه، سادگی، پیچیدگی و جاذبه بصری» بایستی با اهمیت کاربردی آن تطابق داشته باشد یا به عنصری انسانی و مطلوب در محیط تبدیل شود. مجسمه‌سازی محیطی می‌تواند به عنوان یکی از ارکان پایه در طراحی محیطی در ایجاد فضای نوین شهری، فضای مطبوع دلچسب و دارای توان ایجاد تعلق ذهنی، در ایجاد فضای خلاق شهری، فضای لایق انسان معاصر موثر افتد.

.

منبع : نشریه مجسمه – انجمن مجسمه‌سازان ایران شماره پنج