در این تحقیق با توجه به ارتباط معنادار و سیر تحوّلی که میان شکل گیری انجمن بلدی تا تشکیل اداره‌ی بلدیه در خلخال وجود داشته به مراحل مختلف این تحوّل اشاره شده است.

تحقیقی ارزشمند از یداله حبیبی که به تاریخچه تشکیل برخی انجمن‌های مرتبط با امور شهری خلخال و متعاقب آن شهرداری خلخال می پردازد .

مطالعه آنرا به همه علاقمندان توصیه میکنیم .

نگاه اجمالی به تاسیس انجمن بلدی و بلدیه (شهرداری ) در خلخال

تحقیق از : یداله حبیبی / مرداد ماه 1396

یداله حبیبی / مرداد ماه 1396/ خلخالیم / در این تحقیق با توجه به ارتباط معنادار و سیر تحوّلی که میان شکل گیری انجمن بلدی تا تشکیل اداره‌ی بلدیه در خلخال وجود داشته، به مراحل مختلف این تحوّل اشاره شده است. در این سیر تحوّل، ابتدا انجمن بلدی در خلخال شکل گرفته، سپس بنا به ضرورتی که به تشکیل انجمن بلدیه احساس می شد، انجمن بلدیه در کنار انجمن های دیگری چون انجمن ولایتی و انجمن عدلیه به وجود آمده است.پس از شکل گیری انجمن بلدیه ، تفکر شکل گیری اداره‌ی بلدیه شکل گرفته و در گام نهایی اداره‌ی بلدیه (شهرداری ) در خلخال به وجود آمده است.

با استقرار مشروطه در کشور و متعاقب آن با تشکیل انجمن های مختلف در سراسر کشور، در 14 محرم 1325ه.ق/7اسفند 1285ه.ش. جمعی از روشنفکران و آزادی خواهان خلخال «انجمن ملی هروآباد» یا «انجمن بلدی خلخال» را تشکیل دادند. به طوری که در اسناد مختلف انجمن خلخال به صورت انجمن ملی و انجمن بلدی اشاره شده است^[1]. برای نمونه به این نامه که در آن از انجمن بلدی خلخال یاد شده می توان اشاره کرد:

مکتوب از خلخال

حضور مبارک حضرت مستطاب...

مدیر محترم روزنامه مجلس ایدالله تعالی، قریب سه ماه است که در قصبه هرآباد خلخال که مقر حکومت است ، انجمن بلدی تشکیل یافته در این مدت هر هفته چندین عریضه جات و تلگرافات از اوضاع ولایی و تاخت و تاز اشرار شاطرانلو و فولادلو بمجلس مقدس ملی طهران و بانجمن محترم تبریز ،  شیدالله ارکانهما عرض شده ابداً جوابی از آنها نرسیده و چاره بدرد اهالی خلخال نفرموده اند ؛ آخر چاره از هر طرف منقطع گشته مراتب را بخدمت جنابعالی عرض مینماید . چنان نیست که جنابعالی بالمره از آشوب و تاخت و تاز این ولایت بی اطلاع بوده باشید ؛ علت چه چیز است در این مدت در روزنامه مقدس ملی خودتان اسمی از این بیچارگان نبرده اید مگر اهل خلخال از جزو ملت ایران و فرقه اسلام خارج شده که آنها را تا این درجه در طاق نسیان بگذارند. منظور اهل خلخال در تشکیل انجمن بلدی فقط جلوگیری از شرارت و تعدی استبدادیان و اشرارست والا در این جا کار دولتی دارند . نه مالیاتی در میان است اصلاح عمل برای رفع این تعدیات هم انجمن خلخال قوه و قدرت قاهره ندارند . لابد باید از وکلا و امنا ملت استمداد نمایند . او را هم که جوابی مرحمت نمیشود فکری درباره این ستمدیدگان بدبخت نمیفرمایند . خدا شاهد است بکلی این ولایت در زیر پای اشرار مضمحل گردید و آثار آبادی نگذاشتند . انجمن بلدی از تظلمات عارضین به تنگ آمده جوابی غیر از وعده و تسلی های بی نتیجه بعارضین ندادند . آخر این فقرا مسلمان و برادران نوعی جناب عالی هستند چرا قلم خودتان را حفظ کرده و وصف حال این بیچارگان را شرح نمیدهید که شاید پریشانی احوال این بیچارگان در قلب یکنفر وطن پرست نوع دوست اثر کرده و در صدد معالجه درد این ستمدیدگان برآید . تاکی باید این یک مشت عجزه جان و مال وعرض و ناموس شان در دست شکرالله خان نصرت لشکر و برادران عمیدالسلطان شاطرانلو بهدر باشد .

ظلم به پایان رسید ناله بدرگاه حق

باقی مطالب را بقلم آزادی جناب عالی واگذار می نمائیم که امدادی در حق فقرای این ولایت بفرمائید .^[2]

این انجمن (انجمن بلدی) حکم انجمن ولایتی، شورای شهر خلخال را داشته است. پس از استقرار مشروطه در کشور، هدف از تأسیس این گونه انجمن ها در ایالات و ولایات، اضافه شدن یک قدرت مشروع و قانونی بر قوای ملت بود تا امور ولایات به دست مردم بیفتد و زمینه ساز تقویت پایه های مشروطه باشد.

انجمن بلدی خلخال به دلیل شرایط خاص منطقه از همان ابتدا با مشکلات عدیده ای چون پریشانی منطقه ناشی از ناامنی، نبود حاکم، ضعف قوای امنیه و عدم پرداخت مواجب نیروهای امنیه، اختلال در اخذ مالیات و ناتوانی در تامین آذوقه مردم [3]مواجه شد.اما آنها مصمم بودند با وجود تمام مشکلات در راستای اهداف انجمن تلاش کنند.

با تشکیل انجمن بلدی در خلخال، به منظور پیشبرد بهتر امور شهر، تفکر شکل گیری انجمن های مختلف از جمله انجمن بلدیه را به وجود آورد. با توجه به اینکه در آن زمان قصبة خلخال آنقدر بزرگ و پرجمعیت نبوده که ضرورت تشکیل ادارة بلدیه احساس شود.[4] اما ضرورت وجودی انجمن بلدیه احساس می شد تا امور قصبه را سرو سامان دهند. به طوری که در سال 1329 ه.ق. در روزنامة ایران نو از ممانعت حاکم خلخال از تشکیل انجمن ولایتی،عدلیه و  بلدیه سخن به میان می آید و مردم خلخال مصمم بودند که این انجمن ها در خلخال شکل بگیرد. ^[5]

روزنامه ایران نو و اشاره به ممانعت حاکم خلخال از تشکیل انجمن های ولایتی،عدلیه و بلدیه

یداله حبیبی / مرداد ماه 1396/ خلخالیم / با توجه به توضیحاتی که قبلاً داده شد شکل گیری انجمن های بلدیه مقدمه ای برای شکل گیری اداره‌ی بلدیه در خلخال بود. برای روشن تر شدن موضوع در اینجا به قانون بلدیه مصوب 1325 ه.ق. مجلس شورای ملی رجوع می کنیم تا جایگاه انجمن بلدیه و ارتباط آن را با آنچه که امروزه شهرداری می گوییم مشخص کنیم.

در فصل اول این قانون بند:

1. مقصود اصلی تأسیس بلدیه حفظ منافع شهرها و ایفای حوائج اهالی شهرنشین است.

2- امور راجعه به بلدیه از قرار تفصیل است
(‌اولاً) اداره کردن آن چه اهالی شهر برای اصلاح امور بلدیه به موجب قانون می‌دهند
(‌ثانیاً) اداره کردن اموال منقوله و غیر منقوله و سرمایه‌هایی که متعلق به شهر است
(‌ثالثاً) مراقبت در عدم قحطی آذوقه شهر به وسائل ممکنه
(‌رابعاً) ساختن و پاک نگاهداشتن کوچه‌ها و میدانها و خیابانها از پیاده‌رو و کالسکه‌رو و باغهای عمومی و مجاری میاه و زیر آبها و پلها و معابر و‌غیره و همچنان روشن کردن شهر و تقسیم آبهای شهری و مراقبت در تنقیه قنوات و پاکیزگی حمامها
(‌خامساً) مراقبت در رفع تکدی و تأسیس دارالمساکین و دارالعجزه و مریضخانه‌ها و امثال آن
(‌سادساً) معاونت در اقدامات حفظ‌الصحه و حفظ دواب و حشم و تأسیس دواخانه‌ها و امثال آن
(‌سابعاً) مواظبت در این که معابر شهری موافق نقشه معینی باشد و اقدامات مقتضیه بر ضد حریق و سایر بلیات سماوی و ارضی به عمل آید
(‌ثامناً) بیمه ابنیه متعلق به شهر از حریق
(‌تاسعاً) معاونت در تکثیر معارف و مساعدت در دایر نمودن کتابخانه‌ها و قرائتخانه‌ها و موزه‌ها و حفظ و مرمت مساجد و مدارس و ابنیه عتیقه
(‌عاشراً) مساعدت با دولت در ساختن بازارها و نمایشگاه‌ها تجارتی و کلیهْْ مراقبت رواج حرفت و تجارت شهر و دایر نمودن محل تشخیص اسعار‌و معاملات عمومی.

وظایف انجمن بلدیه از این قرار بود:
(‌اولاً) انتخاب اجزای بلدیه و مستخدمینی که موافق این نظامنامه باید از طرف انجمن انتخاب شوند
(‌ثانیاً) تعیین مقرری برای مستخدمین ادارات بلدیه
(‌ثالثاً) ترتیب تکالیف و وظایف اداره بلدیه و دوائر جزو او و نوشتن دستورالعمل آنها
(‌رابعاً) مداقه در عمل بودجه بلدیه
(‌خامساً) تعیین مقدار فروعات و عوارضی که برای مصارف بلدیه از اهالی شهر به موجب قانون گرفته می‌شود
(‌سادساً) تبدیل عوارض جنسی به نقدی
(‌سابعاً) تعیین این که از چه نوع بقایای شهری که لاوصول مانده باید صرف نظر بشود
(‌ثامناً) ترتیب حفظ و اداره کردن سرمایه‌ها و اموال بلدیه و همچنان نظم و ترتیب تأسیسات خیریه از قبیل مریضخانه و کتابخانه و غیره که به خرج‌شهر دایر شده
(‌تاسعاً) تحصیل اموال غیر منقوله
(‌عاشراً) خرید و فروش اموال غیر منقوله و تعیین قواعد خرید آن چه که برای ترتیب ابنیه و کوچه‌ها موافق نقشه‌ای که ممضی و مقبول شده و لازم‌است
(‌واحد عشراً) تعیین و تعدیل نرخ گوشت و نان و سایر ارزاق و میزان اجرت کالسکه‌های کرایه و تراموای و سایر اسباب حمل و نقل
(‌اثنین عشراً) مداقه در لایحه استقراض شهری و کلیه قراردادهایی که به اسم شهر منعقد خواهد شد
(‌ثالث عشراً) قبول نمودن وجه اعانه به اسم شهر
(‌اربع عشراً) ترتیب قواعدی که برای اجرای مواد سابق‌الذکر لازم خواهد شد
(‌خمس عشراً) ترتیب لوایح تغییر و تکمیل نقشه‌های شهری و ترتیب نقشه‌های جدیده
(‌سادس عشراً) رسیدگی به حساب اداره بلدیه و نظارت و تفتیش اعمال آن اداره و رسیدگی به مواد شکایات که در آن اداره طرح می‌شود
(‌سبع عشراً) مسئول نمودن مستخدمین و عمال بلدیه
(‌ثمانیه عشراً) تقدیم لوایح و عرایض به وزیر داخله به توسط حاکم محل در احتیاجات اهالی شهر و منافع آنها
(‌تسعه عشراً) تعیین مقدار عوارضی که باید از مردم بابت استفاده از راه‌های اطراف شهر و پلها و معابر و سلاخ‌خانه‌ها و لوله‌های مجاری آب‌ها و‌زیرآبها که به خرج شهر ساخته شده است بدهند همچنان تعیین مقدار حق‌الارضی که باید شرکت‌های کشتیرانی و صاحبان کشتی از بابت اسکله‌هایی که‌ساخته شده است بدهند
(‌عشرین) رسیدگی به صحت موازین و مقادیر
(‌احد عشریناً) تعیین محلی برای سپردن و نگاهداری اطفال و مجانین و حیوانات گمشده و طریق ایصال ایشان به اولیای آنها.
کلیه قراردادهای انجمن بلدیه با منضمات آن باید به توسط رییس انجمن برای حاکم محل فرستاده شود و آن چه که باید در روزنامجات طبع و‌نشر شود با تصویب انجمن برای اطلاع اهالی شهر اعلان و اعلام خواهد شد.
اداره بلدیه در تحت ریاست رییس انجمن بلدیه خواهد بود و رییس مزبور که موسوم به "کلانتر" است یک نفر معاون از اعضای اداره بلدیه به‌انتخاب انجمن بلدیه خواهد داشت و معاون مزبور که بدین سمت به حکم وزیر داخله استقرار می‌یابد در موارد غیبت یا مرض کلانتر قایم مقام او‌خواهد بود منشی اداره بلدیه را نیز انجمن بلدیه از میان اعضای اداره بلدیه معین خواهد کرد مدت مأموریت کلانتر و اعضای بلدیه چهار سال است در‌ دوره اول بعد از دو سال نصف اعضای بلدیه به حکم قرعه خارج شده به جای آنها اعضای جدید انتخاب می‌شوند و بعد از انقضای هر دو سال آن نصف‌اعضایی که چهار سال مأموریتشان به سر آمده خارج شده و اعضای جدیده انتخاب می‌شوند انتخاب اعضای سابق با اکثریت آراء انجمن بلدیه جایز‌ است.[6]

یداله حبیبی / مرداد ماه 1396/ خلخالیم / به نظر می رسد که تا قبل از آمدن میرزا کوچک خان به خلخال انجمن بلدیه در خلخال بصورت نامنظم بوده است تا اینکه میرزا کوچک خان جنگلی به منظور توسعه و بسط نفوذ هیات اتحاد اسلام وارد خلخال شد( اواخر شوال 1335ه.ق / اواخر مرداد 1296شمس و حدود 2 ماه در خلخال ماند) و همان طور که در ادامه در سخنرانی میرزا کوچک خان در خلخال می آید محکمه عدلیه را تشکیل داده و تشکیل اداره بلدیه را به حاکم خلخال (امیر عشایر ) و تصویب هیأت اتحاد اسلام واگذار می کند.اینکه آیا بعد از سفارش میرزا کوچک خان ، اداره‌ی بلدیه در خلخال به وجود آمده یا نه دقیقاً مشخص نیست اما به نظر می رسد که مردم خلخال به خاطر تشکیل دوایر دولتی همچون اداره‌ی بلدیه در خلخال از میرزا کوچک خان تشکر می کنند. بنابراین با اطمینان می توان گفت که در آن مقطع زمانی تفکر و ضرورت شکل گیری اداره‌ی بلدیه در خلخال به وجود آمده بود.

متن سخنرانی میرزا کوچک خان در خلخال

در این چند روز که این فدایی وطن وارد خلخال گردیده‌ام حسن استقبال و بروز احساسات صمیمانه اهالی محترم این ولایت از هر جهت این فدایی را امیدوار ساخته و یک آتیه درخشانی را در نظرم مجسم نموده است. لهذا لازم و وظیفه خود می دانم در این مجمع عالی تشکرات قلبیه خودم را به محضر آقایان حاضرین و عموم اهالی محترم تقدیم بدارم و بعد لزوماً عرض کنم البته تا یک درجه خاطر شریف حضار از اوضاع دوازده ساله مملکت بلا آمده ایران مستحضر است که تا چه درجه امورات مملکت دچار هرج و مرج شده و چگونه به واسطه اختلاف و نفاق داخلی اجانب از هر طرف به وطن عزیز ما حمله ور گردیده و حقوق ملی و استقلال شش هزار ساله ما را دچار لطمات نمودند.
همین طور در سوء اثر اختلافات داخلی و نفاق برادران ایرانی بود که اهالی مملکت به جان هم افتاده به عناوین مختلف به تحریک یکدیگر کوشیده اند و ایران را به این حال فلاکت و بدبختی انداختند اجانب استفاده از موقع کرده و اتصالاً دامن آتش افروخته تا کار به جایی منجر گردیده که دولت ما را دچار ضعف و انکسار نمودند به اندازه ای که حتی از تامین داخله عاجز گردیدند.
اشخاصی که در این چند سال برای حفظ استقلال و اصلاحات مملکتی قیام کردند با اینکه می دانستند چاره درد ایران فقط اتحاد و اتفاق است و لاغیر معهذا نکردند و تا به واسطه موانع موجوده می دانستند.ولی هیات مقدس اسلام که از دوسال و نیم در گیلان تشکیل یافته مانند یک نفر حکیم حاذق تشخیص داده است که برای مرض مملکت ایران علاجی جز اتحاد و اتفاق عموم عناصر ایرانی متصور نیست.امنیت و انتظام داخلی و حفظ استقلال وطن میسر نگردد مگر با فراهم ساختن یک رشته اتحاد و اتفاق صمیمانه در میان ملت ایران اعم از عشایر و شهری و غیره. مدتی این مقصود مقدس به واسطه موانع و محظوراتی که از طرف اجانب اتخاذ می شد در بوته اجمال باقی بود و از حدود گیلان تجاوز نمی کرد از آن روزی که بحمدالله موانع خارجی مرتفع گردید هیأت مقدس اتحاد اسلام با جدیت تمام داخل عملیات گردیده و با صدای رسا این ندای حیات بخش را به گوش دور و نزدیک رسانیدند از ایلات و عشایر نامی ایران اشخاصی که این دعوت را از اول اجابت نمودند حضرت اجل آقای امیر عشایر حکمران و حضرتین آقایان رشیدالممالک و سالارخاقان بودند. اکنون هم که در قصبه خلخال تشریف دارند و در نتیجه مذاکرات دو سه روزه همه گونه اظهار موافقت با مرام هیات مقدس کرده و دوایر هیات خلخال و تشکیل دوایر قانونی و رفاه عموم تا درجه آخر خودشان را حاضر و مهیّا فرموده و دقیقه ای از نکات همراهی فرو نگذاشتند. این فدایی وطن، این صمیمیت و نیت پاک خوانین عظام خاصه حضرت حکمران جلیل را تقدیر کرده و چنان می دانم عموم اهالی محترم خلخال این حسن نیت و عقیده خالصانه ایشان را همه گونه شایان تشکر و تقدیر دانسته و به حول الله تعالی جبران خرابی های گذشته و اصلاح معایب حاضره را از ایشان منتظر باشند. چون فعلاً در این نقطه از طرف دولت علیه عدلیه قانونی موجود نیست بر حسب تصویب هیات مقدس اتحاد اسلام و اراده حضرت حکمران جلیل مقرر است مجلس صلحیه در قصبه برای رسیدگی و احقاق حق مطالب و عرایض حقوق و جفایی تشکیل شود که عجالتاًجایگزین عدلیه قانونی باشد دو نفر نماینده از طرف هیات مقدس اتحاد اسلام در آنجا خواهد بود و سه نفر اعضاء و یک نفر منشی هم از اشخاص صالح و قابل قصبه انتخاب می شود که تشکیل صلحیه بدهند برای اجرای احکام صادره از مجلس صلحیه حضرت حکمران جلیل یک نفر مدیری را که جلب رضایت خواطر عموم را بکند معین خواهند نمود که از هر جهت به حدود قانونی محدود و فقط مجری احکام صادره در صلحیه باشد. برای جلوگیری از بی نظمی و حفظ امنیت و آسایش عمومی نیز پنجاه نفر سوار مستخدم گردید که حقوق خودشان را ماه به ماه از اداره گرفته و مسوول حفظ انتظام شوند.راجع به حال داخله خلخال امروزه دو فقره تشکیل از طرف هیات مقدس اتحاد اسلام و حکومت جلیله امیدوارم بسیار مفید و عجالتاً مایه آسایش و رفاهیت عمومی بشود. اداره بلدیه و غیره هم انشاء الله تعالی با اهتمام حکومت جلیله و تصویب هیات مقدس بتدریج تشکیل و در نتیجه این پیشامد، ولایت خلخال دارای تاسیسات خیریه از قبیل مریضخانه و مدرسه و غیره بشود. همچنین به تصویب هیات مقدس اتحاد اسلام گیلان در قصبه خلخال هیات اتحاد اسلام تشکیل گردیده و اعضای محترم آن مدتی خواهند بود و همه ادارات و اهالی باید از امروز هیأت محترم اتحاد خلخال را به رسمیت بشناسند.[7]

نطق آقا میرزا کوچک خان

آقای آقا میرزا کوچک خان روز پانزدهم ذی الحجه[8] در مجمعی که عده ای از تجار و اشراف قصبه خلخال حضور داشتند نطقی دایر بر فواید مدارس جدیده ایراد و اهالی را به تاسیس مدرسه ترغیب و سپس آقای حاجی شیخ محمد حسین رشتی نیز بیانات وافی در این زمینه کرده فی المجلس قریب ششصد تومان اعانه برای تهیه اثاثیه مدرسه از طرف حضار داده شد و خود آقای وقارالسلطنه نماینده اتحاد اسلام مشغول تهیه لوازمات مدرسه هستند پانزدهم محرم افتتاح خواهد شد و انشاءالله اسامی اعانه دهندگان و ترتیبات مدرسه بعدها عرض خواهد شد.اهالی خلخال بی اندازه از توجهات آقای میرزا کوچک خان سردار اسلام در انتظام و امنیت خلخال و تشکیل دوایر قانونی از عدلیه و بلدیه و نشر معارف و تحصیل آذوقه خوشوقت و موافقت آقای امیر عشایر و سایر خوانین را با هیات اتحاد اسلام تقدیر کرده در همچون موقع سختی و قحط این پیشامد را فقط تفصیلات غیبی می دانند اگر خلخال به حال دو ماه قبل باقی بود روزی دویست نفر از گرسنگی تلف می شدند.[9]

یداله حبیبی / مرداد ماه 1396/ خلخالیم / انجمن بلدی از 1325ه.ق /1285 ه.ش .بخشی از وظایفش امور مربوط به بلدیه بود به تدریج حدود سال های 1328 ه.ق / 1288 ه.ش. انجمن بلدیه نیز بوده به طوری که 1329 ه.ق . /1289 ه.ش.حاکم خلخال  مشکوه الممالک از تشکیل انجمن بلدیه ممانعت بعمل می آورد اما به دلیل تلاش مشروطه خواهان تسلیم می شود و به دلیل آشفتگی های سال های 1330 تا 1335 ه.ق / 1296- 1290 ه.ش .تشکیل انجمن ها با وقفه هایی همراه بوده تا سال 1335 ه.ق/ 1396 ه.ش انجمن بلدیه و اداره بلدیه به وجود می آید.

با شکل گیری نظام دیوانسالاری نوین در زمان رضا شاه تعدادی از ادارات دولتی در خلخال شکل گرفتند که یکی از آن ادارات ،اداره شهرداری بود که در سال 1311ش. شکل گرفت.[10]

[1] .آرشیو ملی ایران، تاکید نظام الملک به حاکم خلخال در خصوص وصول مالیات و رسیدگی به امور جاری شهر و وظایف انجمن ملی آن شهر سال 1325ه.ق. شماره سند: 5906/296 – اختلاف بر سر انتخاب حاکم برای خلخال و شرارت شکرالله خان شاطرانلو در غارت اموال و برچیدن انجمن ها سال 1325ه.ق شماره سند: 3625/296- درخواست انجمن خلخال از نظام الملک مبنی بر تعیین حاکم جهت خلخال و استرداد اموال به غارت رفته مردم توسط طایفه شاطرانلو، سال 1325ه.ق.شماره سند: 4481/296. تلگراف انجمن خلخال از میانج به تبریز ایجاد اغتشاش و ناامنی در خلخال سال 1325ه.ق.شماره سند: 4504/296 و ...

[2] . روزنامه مجلس،سال اول، شماره 96،چهارشنبه نهم ربیع الثانی 1325ه.ق/31 اردیبهشت 1286ه.ش.

[3] . در ادامه توضیح داده خواهد شد که یکی از وظایف انجمن بلدیه(شورای شهر) تامین آذوقه مردم بود.

[4] .لازم به توضیح است که به زعم بنده  قدیمیترین سندی که در آن به طور دقیق ازجمعیت شهر خلخال سخن به میان آمده مربوط به سال 1323ش.است و در آن جمعیت شهر خلخال 5825 نفر ذکر گردیده است. (ماخذ سند:تبریز ، مرکز اسناد شمال غرب، شماره ردیف 005000144

[5] . روزنامه ایران نو، شماره 84، 7 صفرالمظفر 1329ه.ق/سه شنبه 17 بهمن ماه 1289ه.ش.

[6] وب سایت مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، قانون بلدیه ،مصوب 1325ه.ق.

[7] . روزنامه ستاره ایران، سال سوم، شماره 46، 3 ذی الحجه 1335ه.ق./ پنج شنبه 29 شهریور1296 ه.ش.همچنین مسعود کوهستانی نژاد،خورشید بر فراز جنگل، گنجینه اسناد ،پاییز 1380،شماره 43، سند شماره 48.

[8] .15 ذی الحجه 1335ه.ق/سه شنبه 10 مهرماه 1296ه.ش.

[9] مسعود کوهستانی نژاد، همان نشریه، سند شماره 50.

[10].محمد مسعود نقیب،خلخال و مشاهیر،تبریز:انتشارات مهد آزادی،ص147