مهمترین سوالی که به ذهن می رسد اینکه چرا  منطقه خلخال با وجود قرار گرفتن در موقعیت ژئوپلیتیک بسیار مناست، حتی از حداقل رشد و آبادانی برخوردار نبوده است

الزامات توسعه صنعــتی خلخال

نویسنده : تایماز نظمی

اپیزود اول : « توسعه همه جانبه خلخال»، « اشتغال زائی و رفع بیکاری »،«مهاجرت معکوس»،  « احداث راههای مواصلاتی»، «صنایع سنگین همچون سیمان، فولاد، قطعات خودرو، پتروشیمی» ، « نیروگاه و تقویت  فشار گاز» ، « سد»، « فرودگاه »، «منطقه ویژه اقتصادی» و... از جمله شعارهائی هستند که گوش حداقل سه نسل گذشته خلخال با آنها به خوبی آشنا هستند. اینها در ادوار مختلف انتخابات، بخصوص انتخابات مجلس از زبان کاندیداهای گوناگون بیان گشته اند. اینها وعده های قشنگی هستند که از زبان وزراء ، استاندارد ، فرماندار و.. هم در چند دهه گذشته بارها بیان گشته اند.

***

اپیزود دوم:  « بن بستی واقع در تقاطع چهار استان»، « مهاجرفرست ترین منطقه » ، « محروم ترین نقطه کشور» ، « فاقد حتی یک کیلومتر راه اصلی»، « محل کمترین سرمایه گذاری دولتی»، « فاقد هرگونه امکانات معیشتی و رفاهی» و...

این سیمای واقعی منطقه خلخال در پایان برنامه پنجم توسعه می باشد. با پایان برنامه پنجم توسعه، هنوز  مردم منطقه خلخال هیچ بهره ایی از برنامه های توسعه کشور نبرده اند و  به عنوان یکی از محروم ترین مناطق کشور، زندگی بسیار دشواری را سپری می کنند. بسیاری از جوانان و دانشگاهیان خلخال مهاجرت را به عنوان تنها راه، برگزیده و راهی  مناطق توسعه یافته می شوند.

***

عدم توسعه و آبادانی خلخال باعث تحمیل هزینه های هنگفتی به مردم منطقه شده است . ولی همین محرومیت و عدم توسعه برای بعضی ها بسیار مفید بوده و باعث ترقی و پیشرفت آنها شده است. مردم خلخال که سالیان سال در حسرت عمران و آبادنی به سر می برند به کسی که وعده قشنگ دهد و حرفهای دهن پر کن بزند مجبورا اعتماد کرده و آن فرد را از فرش به عرش رسانده اند.

مهمترین سوالی که به ذهن می رسد اینکه چرا  منطقه خلخال با وجود قرار گرفتن در موقعیت ژئوپلیتیک بسیار مناست، حتی از حداقل رشد و آبادانی برخوردار نبوده است. چرا بسیاری از مسئولین و بخصوص نمایندگان مجلس علیرغم پیگیریهای متعدد و رایزنی های گوناگون با سرمایه گذارن دولتی و نیمه دولتی و بخش خصوصی نتواستند کسی را به سرمایه گذاری در منطقه خلخال راغب کنند؟

شاید بسیاری از مسئولین، مدیران و نمایندگان مجلس واقعا می خواهند اقدامی بکنند و از خود یادگاری حسنه در منطقه بجا گذارند ولی نمی شود و یا اینکه نمی توانند.

به نظر نگارنده ، تنها با نیت خیر داشتن و دلسوز بودن نمی توان برای منطقه کاری کرد. برای بازکردن گره سرمایه گذاری در خلخال، بایستی شناختی درست از منطقه و از علل عقب ماندگی آن داشت.

بدیهی است بدون شناخت درست از مشکلات، پتانسیل ها و کمبودهای منطقه ، و عدم تغییر استراتژی مدیران منطقه ، همین روند ادامه خواهد داشت و هیچ تغییری در حل مشکلات و معضلات منطقه اتفاق نخواهد افتاد و هرسال خواهیم گفت شاید سال آینده......

در شرایط کنونی اگر کسی احداث فلان کارخانه بزرگ صنعتی را تبلیغ نماید باید به نیت وی شک کرد و یا حتی اگر سرمایه گذاری به ظاهر ادعا کند می خواهد در زمینه صنعتی خلخال سرمایه گذاری کند باید به اینگونه وعده ها و شعارهای (عمدتا تبلیغاتی) با دیده شک و تردید نگریست. چرا که در شرایط کنونی خلخال، امکان هر گونه سرمایه گذاری صنعتی امکان ناپذیر است.

به همین منظور در این مقاله به چندین نکته که شاید بتواند کمکی به بازشدن گره سرمایه گذاری در منطقه بنماید اشاره می گردد.

1- برای توسعه صنعتی؛ زیر ساخت مناسب لازم است.

صنایعی همچون سیمان ، فولاد و... از جمله صنایع سنگین با سرمایه گذاری بسیار زیاد می باشند که برای احداث آنها شرایط و امکانات زیادی لازم است. میلیاردها تومان هزینه  فقط صرف طرح مطالعاتی آنها می شود.

در شرایط فعلی هیچ سرمایه گذاری حاضر به سرمایه گذاری در این منطقه نخواهد بود. چرا که با اندکی مطالعه در زمینه پتانسیل های بالفعل منطقه از تصمیم خود پشیمان خواهد شد. برای اینکه هیچ گونه زیر ساختی برای احداث اینگونه کارخانجات در منطقه وجود ندارد. و تا زمانیکه زیر ساخت های مناسب در منطقه ایجاد نشود امکان احداث کارخانجاتی احداث کارخانه سیمان، فولاد ،قطعات خودرو، پتروشیمی و... فوق وجود ندارد.

صنایعی همچون فولاد و سیمان در کنار نیاز به مواد اولیه ، به انرژی فراوانی که عمدتا برق و گاز می باشد نیاز دارند.  مصرف برق کارخانه سیمان حداقل  18 مگاوات و مصرف آب آن نیز حداقل  30 لیتر در ثانیه است.

دردنیای امروز، برق پایه ای ترین صنعت به شمار می رود و توسعه همه بخش ها وابسته به وجود این صنعت است. و به جرات می‌توان گفت که در صورت تامین‌نشدن انرژی، فعالیت و روند تولید  همه صنایع با مشکل اساسی مواجه می باشد.

علاوه بر برق ، معمولا سوخت اصلی کارخانجات سیمان، گاز طبیعی است اما معمولا به دلیل مشکلات و کمبودی که در گاز طبیعی وجود دارد از سوخت دومش (مازوت) هم  استفاده می شود. که بایستی در این  موارد هم تمهیدات لازم اندیشیده شود.

پس تامین انرژی اصل اول ایجاد زیر ساخت لازم می باشد. پس درمسیر صنعتی شدن ، نیازمند زیرساخت های مستحکم در زمینه صنعت برق هستیم . لذا تا زمانیکه نیروگاه خلخال احداث نشود، هیچ سرمایه‌گذاری در منطقه  حضور  نخواهد یافت. چرا که  در هر زمینه‌ای از جمله تولید و صنایع و خدمات سرمایه‌گذاری کند قطعا مشکل برق خواهد داشت.

دومین اصل در ایجاد زیر ساخت، ایجاد راههای مواصلاتی مناسب می باشد. چرا که در صنایع مادر همانند فولاد و  سیمان حجم بالایی از مواد اولیه و محصول نهایی جابجا می شوند. بنابراین یکی از عوامل تاثیر گذار بر هزینه تولید و قیمت تمام شده محصول، دسترسی آسان به مواد اولیه و بازارهای فروش  محصول است.  این امر مستلزم وجود راههای مواصلاتی و حتی شبکه ریلی مناسب است تا شرکتهای مذکور بتوانند مواد اولیه مورد نیاز خود را با کمترین هزینه و زمان تامین نموده و محصولات تولیدی را نیز با کمترین هزینه و زمان به بازار فروش انتقال دهند.

به طور مثال : برای تولید یک حجم فولاد نیاز به حمل 5/2 حجم مواد اولیه و محصول است. پس در شرایط کنونی که حتی یک کیلومتر راه اصلی در خلخال وجود ندارد صحبت از طرح های صنعتی سرابی بیش نیست.

اصل سوم ایجاد زیر ساخت،  تامین آب کارخانجات صنعتی می باشد. اینگونه کارخانجات  نیاز مبرم به آب دارند. مثلا برای تولید هر کیلو فولاد به ۸ لیتر آب نیاز است . و به همین خاطر بدیهی‌ترین اصل در خصوص مکان‌یابی این قبیل کارخانه‌ها احداث در نقاطی است که آب فراوان وجود داشته باشد.

پس در زمانی که  مردم خلخال حتی در زمینه آب آشامیدنی هم با مشکل مواجه هستند و تا زمانیکه حداقل سدهای کیوی و بفراجرد احداث نشوند . نبایستی به سراغ هیچ سرمایه گذاری رفت چرا که براحتی طرد خواهیم شد.

2- نقش انکارناپذیر لابی

رکن دیگر توسعه هر منطقه ای برخورداری آن منطقه از لابی های قدرت در بحث توسعه است ، بارها مدیران اجرائی منطقه خلخال از بی توجهی مسئولین ارشد استان به جنوب گلایه کرده اند که خود گواهی بر عدم تعامل مناسب مدیران اجرائی منطقه با مدیران اجرائی استان و کشور می باشد. حتی در سفرهای استانی مسئولین ارشد کشور همانند رئیس جمهور، خبری از سفر آنها به خلخال نیست و تنها با ارسال یک نفر  از وزراء به نوعی رفع تکلیف می کنند . که همه اینها نتیجه عدم تعامل مسئولین منطقه با مسئولین ارشد کشوری می باشد.

در کشور ما به لحاظ ساختار سیاسی آن ، نفوذ افراد در هرم قدرت نقشی تسهیل کننده در فرایند توسعه داشته و می تواند موجبات سرازیر شدن امکانات را به آن منطقه فراهم کند ، اگر روستایی همچون آرادان در استان سمنان در عرض 5 سال آنچنان توسعه پیدا کرده که تبدیل به یک شهرستان صنعتی می گردد صرفا به واسطه آن است که روستای مذکور زادگاه رئیس دولت نهم می باشد .

ما باید لابی قوی در استان و مرکز داشته باشیم. چیزی که در طول سالیان گذشته ما از این لابی ها دیدیم تنها به منظور ابقا یا رد مسئول و شخصی خاصی بوده است. هیچگاه تفکر حاکم بر خلخال به منظور دگرگونی روند حاضر و اتفاق خوشایند عمومی خاصی ، پیشقدم نشده و خود را هزینه نکرده است.

یکی از ابزارهای لابی، رسانه ها می باشند که متاسفانه در منطقه خلخال فاقد آن هستیم. برای رشد و توسعه شهرستان، ضروری است از جایگاه و توانمندی های ارزشمند رسانه ها در انعکاس آنان بهره برداری کنیم. رسانه ها در پرداختن به کمبودها، از ظرفیت های بالایی برخوردار هستند که باید از آنان استفاده کرد.

هم اکنون تاثیر مثبت چندین سایت خبری  را در منطقه به خوبی شاهد هستیم . که قطعا با داشتن نشریات قوی و سایت های خبری و تحلیلی و انتقادی قدرتمند ، به خوبی می توان با توجه به اصل « چانه زنی از بالا، فشار از پایین » به بسیاری از اهداف اقتصادی و توسعه ای منطقه دست یافت.

وجود رقبای قدرتمند در مناطق اطراف از جمله دیگر دلائل عدم توسعه خلخال می باشد. که در این زمینه هم با وجود لابی قدرمند می توان با رقبای محلی و منطقه ای کنار آمد و با همکاری و اتحاد با آنها در قالب فراکسیون آذربایجان و یا حداقل فراکسیون استان اردبیل در مجلس، بتوان در راستای اهداف اقتصادی منطقه گام برداشت.

3- طرح های صنعتی؛ نیازمند منابع ملی خیلی زیادی اند.

بدون شک صنایعی همچون فولاد و سیمان نیازمند سرمایه گذاری کلان و با قابلیت برگشت سود بلند مدت هستند. به همین دلیل هم اکنون اکثر صنایع مشابه، دولتی و نیمه دولتی هستند.  بخش خصوصی  به ندرت قادر به سرمایه گذاری در همچون صنایعی می باشد.

« هزینه ساخت هر مگاوات نیروگاه برق ٢‌میلیارد تومان است ، هزینه احداث هرواحد نیروگاه سیکل ترکیبی به‌طور میانگین ١٠٠٠‌میلیارد تومان است . هزینه ساخت هر فرودگاه به‌طور میانگین ١٠٠‌میلیارد تومان است .  هر واحد کارخانه سیمان حدود  ٤٠٠‌میلیارد تومان هزینه دارد .»[i]

با توجه به این اعداد تقریبی به روشنی مشخص می گردد که از هر سرمایه گذاری نباید انتظار سرمایه گذاری در طرح های صنعتی منطقه را داشته باشیم.

با توجه به اوضاع کنونی ایران طرح های صنعتی عمدتا توسط دولت و یا شرکتهای شبه دولتی انجام می شود.  که وظیفه مسئولان اجرائی و نمایندگان محترم مجلس می باشد که سراغ هر سرمایه گذاری نروند و با هرکسی جهت سرمایه گذاری در خلخال مذاکره ننمایند .

4- بالفعل نمودن منابع بالقوه

شاید بسان بسیاری پروژه های دیگر  و به خاطر دلخوشی مردم، کارخانجاتی همانند سیمان خلخال با هزاران کمک های دولتی افتتاح هم بشود ولی در خوشبینانه ترین شرایط، بیشتر از شش ماه فعالیت نخواهند داشت. چرا که هیچ گونه زیرساخت های لازم برای احداث کارخانه ای چون سیمان وجود ندارد.

اما از مشکلات که بگذریم خلخال پتانسیل های بالقوه زیادی دارد که در صورتی که نیمی از آنها بالفعل شود قطعا سرمایه گذاران با رغبت بیشتری به سرمایه گذاری در خلخال روی خواهند آورد.

بزرگترین مزیت بالقوه خلخال نزدیکی به منطقه آزاد انزلی و دریای خزر می باشد که تاکنون در هیچ برنامه توسعه ای خلخال بدان پرداخته نشده است.

خلخال به علت نزدیکی به دریای خزر و در روزگاری که ایران روابط حسنه با روسیه دارد براحتی می تواند از این پتانسیل استفاده کرده و با جذب سرمایه گذاران خارجی از کشور روسیه به تدام برنامه های توسعه خویش بپردازد. همچنین نزدیکی به دریای خزر باعث می شود صنعتگران خلخال براحتی بتوانند محصولات خود را به آسیای میانه و از آنجا به بازارهای جهانی صادر نمایند.

با توجه به اینکه همسر رئیس جمهور آذربایجان اصالتا خلخالی هستند و از طریق دریای خزر ، خلخال یکی از نزدیک ترین منطقه آذربایجان به جمهوری آذربایجان می باشد به راحتی می توان با تکیه بر این توانمندیها به مبادلات تجاری با جمهوری آذربایجان اقدام کرد.

وجود معادن انبوه و متنوع در نقاط مختلف خلخال و قرار گیری در تقاطع چهار استان از دیگر مزایای بالقوه خلخال می باشد . ولی در شرایط کنونی  نه تنها هیچ عایدی نصیب مردم منطقه نمی شود. بلکه با انتقال آنها به شهرهای مرکزی کشور، هم جاده های نصف و نیمه خلخال را تخریب می نمایند و هم آسیب های دیگری که در این مقال نمی گنجد به منطقه وارد می نمایند. در  این بخش بایستی دولت همانند نقاط مرکزی کشور (کرمان، یزد و... ) با استفاده از بودجه عمومی اکتشافات را انجام دهد چرا که این کار مستلزم ابزار بسیار گران قیمت، کارشناسان قوی و هزینه‌های سرسام آور است و هیچ کارخانه بخش خصوصی توانایی چنین سرمایه‌گذاری بلند مدتی را ندارد. دولت بایستی جاده‌های منتهی به معادن را  ساخته و آب و برق آن را تامین نماید و سرانجام این دستاوردها را به سرمایه گذاران بفروشد و یا طولانی مدت اجاره دهد. وگرنه امکان اکتشاف، استخراج و بهره برداری از  معادن خلخال وجود نخواهد داشت.

پتانسيل بالقوه بعدی استفاده از  انرژي باد جهت احداث نيروگاه برق بادي می باشد. در عصر حاضر كه منابع سوختهاي فسيلي رو به كاهش است، استفاده از انرژي هاي تجديدپذير و از جمله استفاده از انرژي باد جايگزين مناسبي است، كه ميتواند بقاي بشر را تضمين نمايد. بهره برداري از انرژي باد جهت توليد برق با استفاده از توربينهاي بادي از جمله كاربردهاي مورد علاقه دولتها مي باشد. همچنين از عمده كاربردهاي ديگر انرژي باد ، بهره برداري به منظور پمپاژ آب به نواحي مختلف جهت كشاورزي ، دامپروري ، آبياري مراتع و جنگل هاست.

وجود گردنه الماس جهت تولید برق از انرژی باد از دیگر مزایای خلخال می باشد که کاملا با طبیعت بکر خلخال هم خوانی دارد و هیچ گونه آلودگی زیست محیطی ندارد.

امکان صادرات برق تولیدی در گردنه الماس به کشورهای آسیای میانه براحتی سرمایه گذاری در این بخش را توجیه پذیر می نماید .

نیروی جوان ، تحصیل کرده و خلاق منطقه از دیگر پتانسیل های منطقه خلخال زر می باشد .  وجود رودخانه های خروشانی چون قزل اوزن، شاهرود، هیروچایی هم از دیگر پتانسیل های بالقوه منطقه هستند که متاسفانه هیچ طرح جامعی جهت استفاده از این پتانسیل ها وجود ندارد.

[i] *کلیه محاسبه‌ها از بخش تحلیل گروه اقتصادی« شهروند» استنتاج شده است.

نویسنده : تایماز نظمی