یکی از پارامترهای اساسی در شناسایی و هویت بخشی هر شهر و آبادی ، قدمت و تاریخ آن محل می باشد

هویت تمدن خلخال

*تحقیق و نگارش : داود مغیثی

شهرستان خلخال یکی از شهرستانهای جنوبی استان اردبیل محسوب میشود که به لحاظ موقعیت و سوق الجیشی ویژه این شهرستان با سایر شهرها و مناطق متفاوت وحایز اهمیت می باشد بطوریکه خلخال از شمال با شهرستان اردبیل و کوثر – از جنوب با زنجان و گیلان و از غرب با استان آذربایجان شرقی (میانه) و زنجان و از شرق با استان گیلان(شهرستانهای رضوانشهر-طالش)هم مرز است .

قبل از تقسیمات کشوری جدید در اوایل دهه 1350 شهرستان خلخال با مساحت هشت هزار کیلومتر مربع و دویست هزار نفر جمعیت ، یکی از بزرگترین شهرستانها بشمار میرفت که در اوایل انقلاب به جهت پاره ای از مسایل سیاسی و اتفاقات جنگل ،کوههای طالش رسما از قلمرو خلخال (آذربایجان شرقی ) خارج و جزو تقسیمات سیاسی گیلان (طالش) گردید و در سال1359 به جهت دور دست بودن بخش کاغذ کنان (آقکند) از شهرستان خلخال منتزع به شهرستان میانه ملحق شد

از لحاظ موقعیت سیاسی جغرافیایی خلخال روز به روز از نظر مساحت محدود شده است در اواخر دوره قاجار بخشی از آبادی های طارم از حوزه سیاسی خلخال جدا شده و دوره صفویه تا اواخر دوره قاجار حاکمیت بخشی زیادی از طارم در (زنجان) طارمات – طالش – میانه – توسط حاکم خلخال اداره میشد

این نوع حاکمیت سیاسی سبب شده بود که خلخال به یک محدوده بزرگ جغرافیایی (که مابین چهار استان قرارگرفته) اطلاق میشود و در طول ادوار شاهد بکارگیری نسب خلخالی در معرف آثار دانشمندان و شعراء بنام کشورمان می باشد بطوریکه شاعر و دانشمند بزرگ محمد باقر در معرفی خویش چنین سروده است

...فنون معرفتدن خالیم من محمد باقر خلخالی ام من

هر چند که در سالهای اخیر شاهد بی مهری برخی از اهل قلم در خصوص واژه خلخال بودیم اما در مقابل، هنوز هم عشق خلخالی وعلاقه وطن مادری سبب شده

که برخی در معرفی موطن خویش از واژه خلخالی استفاده می کنند از جمله فیروز آباد خلخال – قره بلاغ خلخال اما امروزه هویت شهری خلخال به نسبت قدمت خلخال از رشد خوبی بر خوردار نمی باشد.

یکی از پارامترهای اساسی در شناسایی و هویت بخشی هر شهر و آبادی ، قدمت و تاریخ همان محل می باشد و در طول تاریخ چنانچه هویت هر شهری مورد تعرض و اختلاف قرار گرفته در رشد اثر بخشی هویت شهری تاثیر به سزایی داشته است

واژه خلخال امروزه به مرکز شهرستان خلخال اطلاق می شود که مراد و منظور از خلخال فعلا مرکز شهرستان خلخال و شهر را شامل  میشود اما خلخال گذشته از شهر کنونی به منطقه وسیعی از آذربایجان اطلاق می شود که این اهمیت و بررسی تاریخ خلخال  می تواند به هویت بخشی شهر کمک کند با یک بررسی کوتاه در مورد تاریخ خلخال می تواند نتیجیه گرفت که خلخال به نسبت تاریخ و قدمت رشد نکرده است.

خلخال در عصر15 میلادی یکی از شهرهای مهم آذربایجان بشمار میرفت.

و قبل از آن نیز در دوره هجوم اولیه اعراب به ولایات سواحل دریای خزر و آذربایجان در 639 میلادی صورت گرفت و پس از تصرف مناطق :مغان – شیروان -

نخجوان – شکی – بیلقان – قارا باغ و... در نهایت اعراب شیوه های اقتصادی اهالی جنوب و شمال آذربایجان را بعد از شکست دادن آنها تحت کنترل و حاکمیت خود در آورده و به آنها اجازه رشد و توسعه نمی دادند...

نهایتاً لشکر عرب – اسلامی در سال 637 میلادی تیسفون (مداین) پایتخت ساسانی ها را تصرف کرد و حملات خود را با سرعت بیشتری به سرزمین های آذربایجان معاصر،محل سکونت ترکان آغاز کرد،در سال 639 میلادی اردبیل،در سال 642 شهر های نهاوند و همدان به اشغال در آمد،سرگروه سپاه مرزبانی آذربایجان در نزدیکی اردبیل توسط لشکر عربی-اسلامی شکست خورد و بر طبق عهدنامه طرفین قسمت های جنوبی آذربایجان مجبور گردید تا حاکمیت سیاسی خلافت را پذیرا گردد.

خانات ترکان – خزر در سال 644 با استحکام بخشیدن به دربند در شمال – دولت مقتدری را به وجود آورده بود.

لشکر اعراب به مصاف ترکان خزر رفت و در نهایت عقب نشست قشون عرب در سال 662 در نزدیکی بلنسجر پایتخت خزرها مکرراً جنگ کردند،قشون خلافت- عرب برای باردوم طعم شکست را چشید،خزرها با سیاست جلوگیری از نفوذ اعراب به شمال در مدت زمان اندکی توانستند قسمتی از خاک اران را تحت نظارت خود درآورند.

در زمان فتح اردبیل قسمت هایی از منطقه خلخال نیز به تصرف اعراب در آمدند از جمله آبادیها و مناطق شهری آن زمان می توان به شهر و قلعه فیروز آباد – بنه خلخال – قلعه باشی و شهر هیرو می توان اشاره کرد مناطق جنوبی آذربایجان در مناطق خلخال به علت دور دست و کوهستانی بودن از حمله اعراب به دور ماند از جمله قلعه شال (دیز) مناطق شاهرود - و قسمت هایی از خورش رستم .

علی هذا یکی از شهرهای مهم منطقه خلخال در دوره اعراب خونج (آق کند) کاغذ کنان امروزی است که از نظر تقسیمات سیاسی آن دوره جزو جانات خلخال بشمار می رود.

خلخال از حیث سیاسی صدر اسلام و لشکر کشی اعراب جزو جانات ترک (آذربایجان) محسوب می شد.

کتابت تاریخ خلخال بعد از اسلام تا قرون پنجم بیشتر باعنوان اردبیل مطرح شده است البته یکی از علت سیاسی عدم کتابت خلخال در تاریخ موقعیت سوق الجیشی بودن این منطقه بوده است.

در واقع منطقه خلخال به جهت کوه های بلند و جنگل های فراوان و همجواری با منطقه گیلان به عنوان محل امن این منطقه بوده است و بیشترین قلعه ها در خلخال ساخته شده و یکی از معبرهای اصلی فتح گیلان توسط اعراب منطقه خلخال بوده که به عنوان سد و مانع بزرگ سر راه قشون و نیروهای اعراب نقش خویش را به خوبی عمل کرده است بطوری که پس از چهار سال از فتح اردبیل و قسمت های شمالی خلخال لشکر اعراب توانسته به شمال (گیلان) نفوذ کند.

طبق نوشته ها  منطقه خلخال دارای 70 قلعه بوده که این قلعه ها باهم در ارتباط بوده اند.

وجه تسمه خلخال نیز بدون ارتباط با واژه قلعه نبوده است.

مرکزیت قلعه های خلخال همان قلعه باشی (شهر هیرو) می باشد.

قرن پنجم پس از تنزل حکمرانی سلجوقیان،آذربایجان به وسیله اتابکان ائلد نیزها اداره می شد و اینان استقلال خود را اعلام کرده بودند.

و پس از اسلام بیشترین زمانی که خلخال در ادوار تاریخ مطرح شده. حکومت اتابکان آذربایجان – (دولت ائلد نیزها) – و حکمرانی شمس الدین ائلد نیز می باشد.

2) در زمان محمد جهان پهلوان (1186-1175) میلادی پسر شمس الدین این دولت بازهم قدرتمند تر گردید. او زمانی که به حاکمیت رسید به خاطر تهدید طغرل سلجوقی مجبور گشت تا پایتخت خود را از نخجوان به همدان انتقال دهد.

جهان پهلوان در سال 1175تبریز را از دست ((آغ سونقوریان))گرفته و در داخل قلمرو ائلد نیزیان کرد.او اداره آذربایجان را به دست برادرش قیزیل ارسلان سپرد و پسرش را به عنوان اتابک تعیین نمود. قیزیل ارسلان در تبریز وجهان پهلوان در پایتختش همدان اقامت گزیدند.

قیزیل ارسلان در سالهای (1191-1186)بعد از گذشت برادرش محمد جهان پهلوان مدت طولانی برای تصاحب تخت و تاج مبارزه کرد.

در سال 1190 .م وی توانست سلطان طغرل سوم و پسرش ملک را که بر ضد او قیام کرده بودند به اسیری بگیردو با رضایت خلیفه عباسی،الناصر خود را سلطان اعلام نمودو از این پس اتابکان آذربایجان برای خود عنوان سلطانی را برگزیدند.

در اکثریت ادوار تاریخی منطقه خلخال (جنوب آذربایجان)آخرین نقطه ای بوده که به تصرف قوای مهاجم درامده است لذا در دوره اتابکان آذربایجان نیز حاکمیت خلخال زیر نظر حکام سلجوقی بوده است و از مهمترین آثار دوره سلجوقی در خلخال احداث قلاع ،که مهمترین ان قلعه کافا – اندبیل-قلعه کافور خانقاه سادات – قلعه کافای خوجین و... که به جهت تکریم دین مبین اسلام در دولت سلجوقی و نشان دادن این ارادت به اهل بیت کریمه،بسیاری از معابد-مساجدو و بقاع تاریخی در خلخال از هنر معماری سلجوقیان می باشد که از جمله آن ساختمان قدیمی امامزادگان سید ابراهیم –سید هاشم-سید قاسم خوجین می باشد.

که متاسفانه ساختمان امامزاده سید ابراهیم در دهه چهل براثر احداث جاده خلخال – اسالم  تخرب و زمین اش به حریم و جاده الحاق گردید و ساختمان امامزاده سید قاسم نیز در سالهای قبل (10سال اخیر)توسط اهالی-هیات امنا نوسازگردید و تنها آثار باقی مانده،امامزاده هاشم می باشد که بعلت عدم نگهداری این آثار تخریب گردید و تنها هنرمعماری طاق و چند قوس اجری نما هنوز هم پا برجاست.

درسالهای اخیر آثار وهنرمعماری دوره سلجوقیان در شهر خلخال  بچشم میخورد که بواسطه رشد بی رویه ساخت وساز وعدم توجه به اینگونه آثار وبعضا عدم آگاهی  اهالی و یا وراث به این ارزش تاریخی اینگونه آثار که نشان دهنده سند و هویت شهری محسوب میشود از بین رفت که نمونه بارز آن سردرب منازل قدیمی در محلات قدیمی خلخال از جمله محله قالا باشی را میتوان نام برد

این آثار از هویت تاریخ و به جهت نزدیکی با شهر خلخال می توانست به هویت تاریخی اسلامی کمک کند.

وجود آبادی بزرگ خوجین و نزدیکی آن به شهر خلخال و ساختمان این امامزادگان و چندین مساجد و حسینیه های قدیمی بازار و حمام تاریخی درخوجین و بالاتر از این مسایل منطقه نمونه گردشگری ازناو (چشمه) کوهستان ازناو قلعه کیوان می تواند در جهت توسعه شهری خلخال نقش خوبی را ایفا کند که در صورت عدم هدایت موزون ساخت و ساز فی ما بین خوجین و شهر خلخال در اینده نه چندان دور شاهد گسترش شهری بی هویت و خارج از معماری اصولی باشیم.

بازنگری طرح جامع شهری مطالعه حریم شهرخلخال،شناخت استعداد های طبیعی بالقوه- تاریخی و معماری حلقه حریم شهری خلخال و برنامه ریزی برای حلقه گمشده هویت معماری اسلامی شهری فنی از نیاز های اساسی خلخال محسوب میشود.

در دوره قیزیل ارسلان تنها منطقه ای در حکمرانی اتابکان بدور مانده بود خلخال وطبع آن ((قلعه خلخال)) بود که قیزیل ارسلان قصد حمله به خلخال و تصرف این منطقه بویژه قلاع بوده که در این عصر شاعر بلند اوازه قرن پنجم و ششم اثیرالدین اخسیکتی ماورالنهری در خلخال ساکن بود (به جهت علاقه به خلخال درمنطقه سکنی گزیده و در خلخال نیز از دنیا رفته است)

قصیده ای بسیارشیوا در مدح قیزیل ارسلان سروده و بر دربار این اتابک فرستاده است.

چنان پاکت دردانه ای را چه حاجتبخلخالی از زیور افرینش

چنان دان که بیرون شده ان بوم بی برز اقطار یوم و سرآفرینش

قیزیل ارسلان به جهت علاقه به شعر شعرا از این قصیده بسیار مورد قبولش واقع شده و از حمله به خلخال منصرف شده است قیزیل ارسلان در سنه 587 ه.ق کشته شد

در این عصر خلخال مرکز هفتاد قلعه بود که از قلاع مهم ان در منطقه و هویت شهری خلخال قلعه باشی (قلاع باشی)شهر خلخال که مرکز خلخال و هفتاد قلعه این ولایت بشمار میرفت در حاشیه این قلعه باشی می توان به قلعه اندبیل (معروف به قلعه کافا)قلعه خانقاه سادات (معروف به قلعه کافور) قلعه خوجین (معروف به قلعه کافا) قلعه ازناو (معروف به قلعه کیوان )اشاره نمود.غیر از این چندین قلعه مهمی نیز نظیر  قلعه فیروز آباد -  بنه خلخال – قلعه دیز (شال) قلعه برندق - ...اشاره نمود

در زمان اتابکان شهرهایی چون:گنجه،تبریز،نخجوان،مراغه،اردبیل،دربند،باکو،شماخی و بیلقان در آذربایجان به عنوان مراکر تجاری و صنعتی مشهوری مطرح بودند .

در این زمان خلخال نیز در زمره اردبیل مطرح شده است، وجزو خانات اردبیل تلقی می شود البته تقسیمات کشوری پس از اسلام در ایران در حکومت بسیاری از حاکمان و شاهان به صورت بیگلر بیگی اداره می شد .

که خلخال نیز در ترکیب بیگلر بیگی قرار  نگرفته و از سوی شاهان افرادی تعیین شده و این منطقه را اداره می کردند .

البته حوزه نفوذ بیلگر بیگی شامل چند شهر و مناطق می باشد بر همین اساس به علت اهمیت خلخال و شهر هیرو در دوره اتابکان آذربایجان خود دارای حاکم مستقل بود که زمان دولت ائلد نیز،دوره شکوفایی آذربایجان بود در آن دوره شهرها آباد تر گردید .

تجارت- صنعت دامداری و کشاورزی در حد عالی پیشرفت کرده و توسعه یافته بود .

و از آثار قدیمی و دوره سلجوقیان و (اتابکان آذربایجان) به ساختمان و هنر معماری بقاع متبرکه(امامزادگان شهرهیرو خلخال) می توان اشاره نمود .

و بازار قدیمی شهر خلخال که فعلاً آثاری از دوره قبل باقی نمانده است هنر معماری قرون پنجم به ویژه قرن نهم ( صفویه) در اجرای نمای (قوس) ورودی هر یک دکان (تجاری) به چشم می خورد که در سال های اخیر از بین رفته است .

از بازار های قدیمی شهر خلخال که طبق گواه تاریخ شهرهای آذربایجان در دولت اتابکان به رشد و شکوفایی بالایی رسیده است می تواند خلخال نیز در زمره این توسعه نادیده نگرفت زیرا بازار (راسته پایین – راسته بالا- مسجد جمعه مسجد جامع- بازار قدیمی راسته بالا (سرپوشیده قدیم) راسته پل قدیم (کورپی قولاغی) و بازار راسته قاضیلر) و بازار قلعه باشی و برخی از آثار و هنر و معماری دوره سلجوقی در بافت شهری هروآباد باقی مانده بود که آن هم در سال های اخیر در جهت ساخت و ساز جدید و عدم اطلاع مالکین از بین رفته است که مهم ترین آثار آن دیوار قلعه (قالا باشی ) می باشد .

که این آثار نیز تا دهه های شصت باقی بود که به جهت واقع شدن در محدودهای مسکونی ومعابر و عدم اطلاع مالکین از اهمیت این بنا به مرور تخریب شده است .

حریم و بازسازی این دیوار به عنوان محدوده شهری قدیم خلخال هیرو (هرو آباد) است که با مطالعه – کاوش و اقدامات باستان شناسی در جهت احیاء ساختمان قلعه خلخال ترمیم برخی از ترسیمات قلعه – دیوار – حصار آن،در قالب یک طرح توریستی تفریحی شهر خلخال می تواند در شناخت شهری موثر باشد .

احیاء بازارهای قدیمی خلخال مثلاً سرپوشیده کردن بازار فعلی ابوذرغفاری- راسته بازار بالا و پایین – بازار قاضیلر،سنگ فرش نمودن میادین مساجد مرکز شهر- احیاء و بازسازی حمام بازار و بالا تر از آن احیاء برخی از حرفه های قدیمی،صنایع دستی و اجرای طرح بافت با ارزش شهری در حومه قلعه باشی خود یک ماسوله ای در مرکز شهر خلخال احیاء خواهد شد .

وجود امامزادگان قاظیلر،امامزاده پیرسلمان دراین محدودۀ کمک بسزایی در هویت شهری معماری اسلامی ایفا خواهد کرد رشد تاریخی خلخال به ویژه منطقه شهری ولایات خلخال در اوایل قرن ؟ هجری شامل مناطقی چون فیروزآباد- شال- وخود شهرهیربوده است به طوری که در ادوار مختلف یکی از این مناطق به عنوان حاکم نشین منطقه خلخال بوده است و عنوان  خلخال بر یک منطقه ای وسیع اطلاق گردید .

باعنایت به اینکه اخیرا براثر حفاریهای  طرح فاضلاب محله (روشن محله) و معابر جوار امامزاده پیرسلمان (معروف به زنجیرلی امامزاده) کلیه آثاری که گواه ادعای هویت خلخال میباشد مشاهده شد . سفالهای دوره اولیه اسلام  وبویژه قرون سوم و چهارم و اوایل عصر صفوی نشان داد که این محل  از شهریت و مرکزیت ویژه ای برخوردار است بطوری که آثار قبرستان قدیمی نیز در ضلع شرقی این مکان مذهبی حدود جغرافیایی شهر کهن هیرو (به مرکزیت قالا باشی) را تعیین میکند و همه موارد مربوطه بر صحت و صدق خلخال افزوده است و جا دارد متخصصین امر نتیجه بررسی و کاوش را اعلام نمایند و در این راستا از زحمات و توجهات جناب آقای احمدی فرماندار محترم خلخال و مسول محترم اداره میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری جناب آقای رستمی و سایر عزیزانی که دراین راستا تلاش نمودند تقدیر و تشکر بعمل میاید بخصوص  استاد محترم دکتر عارف اسماعیل نیا که با قبول زحمت فرمانداری تحقیقات و تلاش وافری  نمود

درطول ادوار گذشته حدود جغرافیایی خلخال بسیار وسیع بوده است و مراد از  کلمه خلخال فقط  شهر خلخال یا  هروآباد نیست بلکه سایر منطق خلخال نیز در طول تاریخ دارای هویت ممتازی بوده که به اهمیت و تاریخ کهن  ولایت خلخال تاثیر  داشته است بطور نمونه  فیروزآباد –بنه خلخال-خوجین-اندبیل – هشجین –برندق-گیلوان-کلور-دیز-کاغذ کنان(آقکند)- و شال درزمانهای گذشته از رونق ومرکزیت شهری برخوردار بوده اند

شال در سال 272 هجری به عنوان مرکز خلخال بوده است . پس از خرابی فیروز آباد،حاکم نشین ولایت خلخال (هروآباد) (شهرهیرو) انتخاب شده که قبل از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی مرکزشهرستان خلخال (هروآباد) اطلاق شده که بعداً در اوایل دهه شصت هروآباد از مکاتبات اداری رسماً حذف و خلخال تغییر یافته است . درواقع اصل شهر خلخال همان هروآباد – (هیرو) می باشد . که بیشتر پس از دورۀ سلجوقیان مورد توجه قرار گرفته که این شکوفایی در دورۀ صفویه به اوج رسیده است .

در دورۀ شاه عباس اول ،اداره سرزمین و ولایت نظم و نظام جدیدی به خود دید و حدود در«بیگلر بیگی ها» مشخص شد ، بیگلر بیگی های آذربایجان در این دورۀ عبارت از: بیگلر بیگی تبریز،تالیس (تالش/تالاش) سواحل جنوب دریای خزر،         قاراداغ ،خوی،سراب،شمافی،مرند و سرزمین های جنوب غربی دریاچه اورمیه در این دورۀ اردبیل از طرف صفویان به عنوان یک شهر مقدس معرفی شده و تابع هیچ بیگلر بیگی نگردید ، اینجا مستقیماً تابع پایتخت بود حاکم شهر اردبیل ودیگر ولایات را شاه تعیین می کرد .

منطقه خلخال نیز در ترکیب بیگلر بیگی قرار نگرفته بود و از سوی شاه افرادی تعیین شده و این منطقه را اداره می کردند .

علاوه بر حیث تاریخی ، اهمیت استراتژیک ولایت خلخال در طول اداوار گذشته که به عنوان مرکز هفتاد قلاع قلعه (هروت) داشته است، در ابتدای دورۀ صفویه به جهت این که قسمت اعظمی از قشون شاه اسماعیل در شروع حمله و تأسیس دولت صفویه ازمناطق مختلف خلخال بود . خلخال به ویژه مرکز هفتاد قلاع (قلعه هروت) که همان قلعه هرو امروزی است (قلعه باشی) و شهر هرواباد مرکز فعلی شهرستان خلخال در دوره صفویه مورد توجه بالایی قرار گرفته است و از لحاظ تقسیمات کشوری خلخال بالاتر از بیگلر بیگی بوده است لذا بررسی هویت شهری خلخال در دورۀ صفویه حائز اهمیت است و در معماری شهری و آثار باقی مانده اماکن تاریخی درشهر خلخال نیز حاکی از توجه و اهمیت خلخال در دورۀ صفویه است .

از جمله آثار: تکیه مختارخلخال «درحال نابودی است قسمتی بیشتری از این بنا فروریخته است»این بنا درصورت مرمت می تواند در شناسایی و هویت معماری اسلامی شهر خلخال مورد توجه گردشگران قرار گیرد .

حمام قدیمی شهر خلخال: که در ضلع غربی میدان آزادی شهر – محل فعلی ساختمان بانک تجارت در زیر هزاران خروار بتن و آرماتور دفن گردید .

طبق نقل و قول ریش سفیدان خلخال این حمام از لحاظ معماری و قدمت بنا یکی ازحمام های مهم می باشد .

حمام بازار: دومین حمام تاریخی خلخال که در میدان مسجد جامع شهر خلخال قرار گرفته است تاکنون اقدمی در جهت ترمیم این بنا صورت نگرفته و بصورت متروکه باقی مانده است

بنای قدیمی امامزاده پیر سلمان:ساختمان قدیمی این امامزاده در سال های قبل بر اثر اجرای خیابان روشن محله و تجدید بنای مسجد و امامزاده از بین رفته است اما بازسازی این امامزاده،با هویت معماری اسلامی در جهت شناسایی شهر خلخال جذب توریسم موثر خواهد بود .

کمتر شهری در ایران وجود دارد که در استقرار میادین قدیمی شهر علاوه بر مساجد قدیم،امامزاده های دورۀ اسلامی ، بازار قدیمی همراه باشد در یک بررسی و شهری خلخال و بازسازی بناهای تاریخی،احداث معابر با طرح بافت با ارزش نظیر سنگ فرش نمودن - احیاء بازارهای قدیمی از جمله راسته پایین،راسته بالا،سرپوشیده کردن بازارهای ابوذر غفاری بازار معروف پله لر،احیاءحریم قلعه باشی شهر و...  شهر خلخال را به یک شهر تاریخی با بافت با ارزش و افق معماری اسلامی تبدیل خواهد کرد .

وجود امامزاده در محله قاضیلر خلخال از اولاد امام همام موسی بن کاظم (ع) و دسترسی معابر آن با بازار قدیمی قاضیلر و ارتباط آن با بناهای فوق الذکر از امتیازات هویت شهری خلخال بشمار می رود .

در گذشته آب شهری خلخال از چشمه های سنتی بی بی بولاغی ، سیده خاتون بلاغی - جام بولاغی – قرخ بولاغ – حاجت بولاغی تأمین می شد .

که به جهت توسعه شهری استقرار آب و فاضلاب شهری از رونق افتاده است اما به جهت اهمیت می تواند احیاء حریم برخی از این چشمه ها در جهت رونق شهری برنامه ریزی نمود.

اما به علل مختلف این هویت به ورطه فراموشی سپرده شده و به جهت پاره ای از مسایل منطقه ای از جمله تقسیمات کشوری جدید و منتزج شدن برخی از ابادیها از تقسیمات کشوری شهرستان خلخال (جداشدن بخش سنجبد از خلخال در سال 1372)

(جداشدن بخش کاغذ کنان از خلخال در سال 1359و الحاق به شهرستان میانه)

جدا شدن قسمات کوههای طالش از خلخال در اوایل انقلاب و غیره سبب شد که از مساحت منطقه خلخال کاسته شود و در حال حاضر شهرستان خلخال با دو بخش مستقل (خورش رستم-شاهرود)و مرکزی ازلحاظ وسعت در حد مساحت شهرستانهای متوسط قرار گرفته است با این حال این منطقه در بین چهار استان قرار گرفته است.

و شهر کنونی خلخال پس  از شهرستان شدن خلخال مورد توجه قرار نگرفت بلکه شهر هیروآباد یا همان خلخال از گذشته های بسیار دور بعنوان مرکز خلخال محسوب میشود.

به طور نمونه حمداله مستوفی سال740ه.ق در نزهت القلوب از خلخال نام برده و خانندبیل-و سجرود-انجیل آباد-و هشتجین را از نواحی چهار گانه خلخال می شمارد و می نوسیددر سابق شهر فیروز آباد که بر سر گریوه بر دلیز بود حاکم نشینان دچار بوده است و حکامش را آقا جریان می گویند و بعد از خرابی فیروز اباد خلخال حاکم نشین شد.

اما هنوز هم به جهت علاقه اهالی محترم فیروز آباد در نوشته ها و گفتار ها با  عنوان فیروز اباد خلخال فیروز اباد را معرفی می کنند.

خلخال از قرن هشتم طبق نوشته مورخین دارای چهار منطقه بوده است بخش خانندبیل (همان بخش مرکزی و حومه خلخال اندبیل مرکز خوانین بوده است) دوم منطقه سجرود همان حومه روستای سوجهرود فعلی شامل برندق و اطراف جعفرآباد -انجیل آباد که همان سنجبد فعلی (سنجاباد=سنجابد)یا همان سنگ اباد منطقه سنجبد (شهرستان کوثر فعلی) و هشتجین همان هشتجین فعلی (خورش رستم).

در این دوره یعنی از قرن هشتم به بعدخلخال (هیروآباد)رسما حاکم نشین و مرکز ولایت خلخال بوده است.

دیگر اینکه مراد از خلخال شهر هیرو آباد نمی باشد بلکه هدف نگارنده مقصود از خلخال شامل ولایت وسیعی از آذربایجان یعنی محال خلخال است که این حلقه مفقوده راز توسعه منطقه خلخال بویژه شهر خلخال است که هویت خلخال  شناسایی و مورد توجه قرار گرفته است .

در ابتدایی برنامه ریزی شهری شناسایی هویت شهر از راهکارهای اساسی توسعه می باشد .

خلخال یکی از معابر استراتژیکی و حماسی به شمار می رفت در حقیقت تا قرن هشتم ه.ق خلخال مخصوصا هروآباد(شهر خلخال فعلی) و فیروزآباد محل گذر لشکر متخاصمین و سلاطین محلی یا متجاوزین خارجی مدافعین داخلی بوده و اغلب شاهان ایران جهت حفظ مرز های شمال غربی ایران ما بین آذربایجان و فقفاز از این معبر عبور کرده اند.

وجود پل تاریخی (پردیس) پا بردلیز بروی رود خانه قزل اوزن بر سر راه قدیمی سنجبد –کاغذ کنان ساخته شده تنها معبر و گذرگاه قدیمی و تاریخی بین البرز غربی (گیلان و غرب گیلان)خلخال به طرف زنجان – میانه مرکز آذربایجان بوده است .

یکی دیگر از آثار دوره صفویه در خلخال بازار سرپوشیده قدیمی خلخال بود که فعلا اثری از این بنا ها وجود ندارد اما در سال های اخیر فقط قسمتی از نما ورودی ،مغازه های تجاری در ابتدای بازار پله لر طاق نمای دورۀ صفویه باقی مانده بود. که به لحاظ عدم برنامه ریزی پایدار و اهمیت ندادن بر هویت و معماری اسلامی این بازار نیز به تاریخ پیوست .

اما سردرب برخی از منازل مسکونی در محله قدیمی قلعه باشی نیز از دوره های قبل به ویژه قاجار – افشار- و اندکی هم ازدوره صفویه باقی مانده بود که براثر بی اطلاعی ساکنین و ساخت و سازجدید از بین رفته است .

جا دارد اعضای محترم شوراهای اسلامی شهر خلخال به همت شهردار با برنامه ریزی مدون و اجرایی در جهت ایجاد هویت شهر خلخال قدمهای موثری بردارند و با مطالعه و طراحی محله قدیمی معروف به قلعه باشی  و امکانات  حاشیه این مرکز میتواند این محل  را به یک مجموعه تاریخی و توریستی تفریحی تجاری و گردشگری تبدیل کند و در واقع بعلت وجود آثار تاریخی  درحلقه مرکزی شهر خلخال و احیا بافت قدیم شهر و حریم تاریخی قلعه باشی مرکز شهرستان خلخال را به یک محدوده تاریخی توریستی گردشگری رفاهی اقتصادی و مهمتر از همه احیا بافت با ارزش شهری اسلامی معماری زمینه را برای سرمایه گذاری و فعالیت شهرسازان وبالا بردن مبلمان و طراحی شهری شاداب و روان و شهری مطلوب مهیا سازد

منابع :

1-تاریخ مختصر آذربایجان تالیف آراز اوغلو ترجمه عیسی یگانه

2-تاریخ دیرین ترکان تالیف محمد رحمانی

بازار خلخال

بازار خلخال

بازار خلخال

بازار روستای شال

شهر خلخال از فراز قله عجم

* محقق و کارشناس عمران