نگاهی به تاریخ مانایی ها و برجهای تارخی مهاجر برندق / برندق یکی از آبادیهای بزرگ و مهم شهرستان خلخال و مرکز دهستان خورش رستم جنوبی ، بخش خورش رستم است

محقق و نویسنده : داودمغیثی خلخال

آثار تاریخی مانایی ها و برجهای مهاجر برندق

اوضاع تاریخی جغرافیایی برندق:

برندق ( برنده ) یکی از آبادیهای بزرگ و مهم  شهرستان خلخال محسوب میشود از لحاظ تقسیمات کشوری جزو بخش خورش رستم و مرکز دهستان خورش رستم جنوبی میباشد  مختصات جغرافیایی 48 درجه و34 دقیقه طول شرقی و37درجه15 دقیقه  عرض شمالی در ترتفاع 1000متری از سطح دریا قرار دارد

برندق در 90 کیلومتری جنوب مرکز شهرستان خلخال و 45 کیلومتری جنوب شرقی مرکز بخش خورش رستم (هشجین) در یک منطقه کوهستانی شبه جلگه ای در حاشیه رودخانه زال چای قرار گرفته است برندق یکی از مراکز مهم  و قطب کشاورزی خلخال بشمار می آید  در بین اهالی منطقه برندق به درآوا (یعنی دره هوا)معروف است و مناطق درآوایی خلخال از لحاظ آب وهوا بسیار مستعد برای کشاورزی ودامداری میباشد و به همین سبب برندق یکی از مراکز استقرار اولیه انسان ما قبل تاریخ محسوب میشود برندق در زمین جلگه ای  به طول بیست کیلومتر از روستای کرنق شروع وتا کناره های رودخانه مهم کشور (قزل اوزن) ادامه مییابد وعرض آن در حدود پنج کیلومتر نیز میرسد در شهرستان خلخال سه جلگه وجود دارد که برندق مستعد ترین جلگه سه گانه خلخال بشمار میاید خاک آن بسیار مرغوب وآب آن ازرودخانه قزل اوزن و رودخانه زال چای تامین میشود

دربسیاری کتب های قدیمی از برندق بعنوان یکی از مناطق شهری نام برده شده است از جمله در کتاب مرات البلدان ج1 ص199 اینچنین آمده است:ده بزرگی از اعمال آذربایجان واقع دردره ای که میان قزوین و خلخال میباشد درکتاب فرهنگ جغرافیای ایران جلد 4 که در دهه 1335 چاپ شده آمده :دهی از دهستان خورش رستم بخش شاهرود شهرستان هرواباد سکنه آن 1025 تن است آب ان چشمه وقزل اوزن ومحصول ان غلات- برنج- پنبه-حبوبات-وسردرختی است

در کتاب نزهت القلوب حمداله مستوفی که در قرن ششم تالیف شده از برندق بعنوان یکی از پنج مناطق شهری خلخال نام برده و به جهت رونق وآبادانی برندق حقوق دیوانی اش را نیز قید کرده که نشان از اهمیت این آبادیست

برندق در90 کیلومتری جنوب خلخال واقع شده است پس از عبور از جاده خلخال هشجین ورسیدن به شهر هشجین  از سمت شرق هشجین جاده  معروف به راه برندق وسوجهرود  از روستاهای  دمدول-نوده –ویو-نساز- غیاث آباد به برندق میرسیم  روستاهای سفیداب- سوجهرود_جعفرآباد-آهو آبادیهای بعد از برندق هستند وجود مقبره امامزاده سیداحمد معراجعی در روستای سفیدآب که در فاصله چهار و نیم کیلومتری برندق واقع شده است  به لحاظ  کرامت این امامزاده بین اهالی بخش و بلکه منطقه خلخال بر رونق گردشگری و توریستی برندق افزوده است

برندق از لحاظ موقعیت هم جلگه ای وهم کوهستانی است کوههای آغداغ در شرق برندق به لحاظ چشم انداز زیبا وحیات وحش ویژه  و وجود رودخانه زال چای که از دامنه های کوه آغداغ سرچشمه میگیرد

آب و هوای برندق در تابستان معتدل گرمسیری است و در زمستان و پاییز سرد است  اما نه به اندازه سرمای خلخال بلکه سرمای این آبادی قابل تحمل است و محتملا اینگو نه شرایط جوی و خاک مستعد علت اصلی استقرار انسانهای بدوی و اولیه دراین مناطق بوده است  که گورستان تاریخی و تپه های باستانی برندق گواه این مدعاست ذیلا اشاره ای به اوضاع کشاورزی و اشتغال برندق  میپردازیم که در سالیان متمادی ساکنین این آبادی به ارث برده اند

وضع طبیعی روستا شرایط مناسبی برای فعالیتهای زراعی و دامداری را فراهم آورده است بارندگی فراوان و منابع آبی  سطحی- خاک مستعد ومردم کوشنده وباتجربه موجبات تولید انواع محصولات کشاورزی را فراهم ساخته حبوبات وبرنج-زردآلو-گردو وسیب-انگور-انار وباغات مثمر زیاد و از لحاظ صنایع دستی جاجیم وفرش – گلیم – جوراب پشمی-گیوه وکلاه وتولید مرغوبترین عسل و لبنیات از عمده ترین تولیدات و محصولات  برندق بشمار می آید بجهت تولیدات کشاورزی ودامی و شرایط این منطقه که بعنوان مرکز دهستان خورش رستم جنوبی نیز  محسوب میشود اداره خدمات کشاورزی در این دهستان  وجود دارد که بعنوان مرکز خدمات جهاد کشاورزی در جهت حمایت از امر کشاورزی ودامداری فعالیت میکند وهمچنین در خدمت سایر روستاهای اقماری برندق(دهستان خورش رستم جنوبی) میباشد

از لحاظ آماری نیز حایز اهمیت است 200 هکتار گندم آبی-3500 هکتار اراضی گندم دیم 50 هکتار جو آبی -300 هکتار جو دیم-50 هکتار علوفه آبی-60 هکتار علوفه دیم-30 هکتار حبوبات آبی-20 هکتار اراضی  سبزی و صیفی جات-40 هکتار برنج- 50هکتارمو-350 هکتار باغ میوه-30 هکتار درختان چوبده - بطور نمونه آمار مربوط در سال زراعی 1368-69 13 بوده است.

طبق آمار مرکز خدمات جهاد کشاورزی برندق 2000 راس گوسفند وبره-2800 راس بز و بزغاله -50 گاو و گوساله صنعتی-3950 راس گاو و گوساله بومی- 1205 تک -15000 طیور بومی-10000 سایر ماکیان بطور متوسط  نزدیک 5000 هکتار اراضی کشاورزی  با محصولات فوق را داراست بارندگی متوسط سالیانه 350-300 میلیمتر میباشد و در تابستان به دمای 42 درجه متغیر است که پرمحصولترین و گرمسیرترین منطقه خلخال بشمار میاید و در زمستان درجه حرارت منفی 10 متغیر است  وهمین  شرایط سبب شده که محصولات گرمسیری  مثل برنج  کشت شود

برندق غیر از شرایط اقلیمی فوق  در نزدیکی  کوهستان  معروف خلخال (آغ داغ ) قرار گرفته است کوهها و تپه های اطراف آن که بشکل  تپه ماهور است چشم انداز بسیار زیبایی به برندق  بخشیده است و مهمتر اینکه در  نزدیکی رودخانه مهم کشور (قزل اوزن) قرار دارد و زمینهای  غربی برندق از این رودخانه بهره مند است در قسمت  شرق ارتفاعات پلنگای شاهرود  خود حیات وحش ممتازی بشمار میاید در این کوهستان  و کوه  آغداغ  که از منطق حفاظتی  حیات وحش محسوب میشود انواع  وحوش : پلنگ ، کل وبز ، خرس ، گراز - گرگ-روباه-خرگوش-جوجه تیغی-کفتار-تشی-دال-کبک-چیل-لاشخوار-انواع عقاب-دلیجه-قرقی-زاغچه-دارکوب-بلدرچین- یافت میشود

برندق از لحاظ  پوشش جنگلی نیز غنی است وگونه های  مهم ونادر جنگلی از جمله درخت ارس(در زبان محلی آردوج) انجیر-بادام-فندق-گردو-زالزالک- انار-آلوچه- و پوشش گیاهی از جمله :قره میخ-کرب-کرنو-اسپیره-بید مشک-داغداغان فراوان یافت میشود

این استعدادی که برندق در خود دارد به لحاظ فراوانی نعمت و محصولات کشاورزی و محلی و اداب و رسوم سنتی بومی مطلوب باعث شده از گذشته های دور برندق از لحاظ زندگی محل خوبی برای معیشت اهالی بشمار بیاید و معروف ترین مثل دراین خصوص  وجود دارد : بال برندده یاق برندده یه یات قال برندده (معنی آن اینکه عسل و روغن در برندق است بخور و بخواب ودر برندق بمان) این نشان از آبادی و کثرت نعمت در این آبادیست

برندق طبق آماررسمی نفوس ومسکن 1385 بالغ بر 1960 نفر جمعیت  با381 خانوارمیباشد البته این آمار صرفا کسانی راشامل  است که صرفا در برندق سکونت دایمی دارند اما آمار جمعیت برندق در فصل تابستان و کشاورزی بالغ بر 5000 نفر و بیش از 500 خانوار برآورد شده است ودر حال حاضر برندق ساختار شهری دارد ودر صورت تبدیل به شهر واستقرارشهرداری یکی از شهرهای زیبا و گردشگری  خواهد بود البته در حال حاضر بعنوان روستا با هدف گردشگری محسوب میشود

آثار تاریخی برندق :

باتوجه به اوضاع جغرافیایی و اجتماعی وفرهنگی  برندق  که در جنوبی ترین نقطه استان اردبیل  بزرگترین آبادی خلخال میباشد واین ابادی ورونق   نشان از قدمت واهمیت تاریخی این محل  میباشد  شواهد نشان میدهد  برندق از مهمترین مراکز سکونت انسان در بدو تاریخ بوده است که ذیلا اشاره ای به آثارهای تاریخی وباستانی برندق خواهیم داشت .  هرچند که به جهت بی توجهی و بی اهمیتی این آثار تخریب واز بین رفته است و تنها تکه های از سنگ  و مصالح باقی مانده است هر چند الان هم اگر مسولین امر در جهت مرمت  تعدای از آثر ها  مثل برجهای مهاجر و تپه های تاریخی میلان دیک انجام شود باز هم دیر نمی شود

ازجمله آثار تاریخی برندق تپه های معروف به میلان دیک و تپه معروف به پوللی تپه است که از لحاظ باستانشناسی حایز اهمیت است گورستان باستانی برندق که آثار مربوطه به دوران اولیه اسلامی در ان یافت شده است

سایر محلات قدیمی برندق  محل معروف به کوه لیک ( داخل آبادی برندق خاک سفید دارد برای نما سازی ساختمان مورد استفاده قرار میگیرد) محله معروف به قیرمیزی قیه (در زبان ترکی یعنی تپه قرمز رنگ) خاک قرمز از این محل استخراج میشود

تپ معروف به خان گور(خان گزن) و قبرستان قدیمی معروف به انرگان که منتسب به مغولان است بالای نهصد سال قدمت دارد قبرستان تاریخی دیگر  بنام تجله که آنهم قبرستان مغولان است کوهستان تاریخی معروف به عمسی  و مکان تاریخی دیگر بنام اوجاقلار معروف است شبیه  قلعه است در زبان ترکی به آتشکده واتشدان اوجاق گفته میشود وچند مکان وحلات دیگر که هر کدام نشان از قدمت و تاریخی  برندق است

هرکدام از این محل ها و آثارها  دارای وجه تسمیه مختص خود  که به مرور زمان تغییر اسمی  صورت گرفته است و اکثرا به دوره های تاریخی ارتباط دارد  مکان معروف اوجاقلار(آتشکده) مربوط به قبل از اسلام و دوره ساسانیان است

دو قبرستان مهم دیگر انرگان و تجله  که منتسب به مغولان است نشان از اهمیت برندق در دوره مغولان و ایلخانان میباشد مهمترین حوادث تاریخی  منطقه خلخال پس از جنگ قلعه دیز شاهرود وقایع برندق  وجنگ بزرگ ذر منطقه درآوه (برندق) بوده است  شهریت برندق در دوره مغولان بحدی بود که اکثریت  درگذشتگان  جنگ خلخال و خداوند خورشاه در  گورستانهای برندق دفن شده است راه قدیمی برندق به کرنق و تیل و حاشیه رودخانه شاهرود و ارتباط این راه با شال در دوره حکومت ایلخانان باعث شد که مغولان در  جنوبی ترین  منطقه  خلخال   مستحدثات  ایجاد کنند  که در شاهرود در حوالی گلوزان و در برندق این برجها بعنوان نگهبان اهالی در تهاجم  به عنوان دیدبان عمل کند واین  یکی از دلایل نامگذاری برجهای برندق بنام مهاجر  بوده است

برجهای مهاجربرندق :

از مهمترین آثار باقیمانده تاریخی برجهای مهاجر برندق است  که قدمت احداث این بناها را به دوره صفویه نسبت داده اند طبق  شواهد باقیمانده  این برجها به تعداد هفت مورد میباشد که بعلت اینکه  این بناها بعنوان برج نگهبانی عمل کرده است  ودر زمان هجوم دشمن و قوای دیگر کاربردی بعنوان برجکهای  نگهبانی  مورد استفاده قرا گرفته است پنج مورد آن در محدوده قبرستان فعلی برندق  و تعداد دو مورد آن درضلع غربی برندق در بالای تپه  معروف واقع شده است

البته بنای اصلی این برجها که در بالای تپه قرار دارد به عنوان قلعه بوده وبه واسطه  تقارن  و هم ردیفی  وارتبا ط دید مستقیمی  این برجها  بشکل  میدان دید و حلقه عمل نموده است  در سی سال اخیر تعدادی از این برجها  سالم بود اما بعلت بی توجهی مورد غارت وتخریب افراد سود جود قرار گرفته است که کف و پی های این بناها  حفاری و دیواره  از بین رفته است  بعلت ازبین رفتن  آثار  ترسیم کروکی دقیق میسر نمی باشد دیوارها با ملات ساروج احداث شده اند نمای درونی آن اندود ساروج بصورت نازک کاری شبیه گچکاری  کار شده است  بالای   دیوار های اصلی  شکافی بشکل  پنجره  از قوسهای معماری شاخ بزی با استفاده از ابزار کاری  کار شده است  نوع وهنر معماری این بناها بصورت برجکهای نگهبانی امروزی  احداث گردیده است

اکتشافات زئو شیمیایی برای عناصر کمیاب در چهر گوش برندق توسط گروه زمین شناسی دانشکده علوم طبیعی دانشکده تبریز-انستیتو علوم پایه به شرح ذیل انجام شده است :

"برگه توپوگرافی برندق درجنوب شرقی استان اردبیل وشمال شرقی استان زنجان واقع گردیده و بخشی از ایالت متالوزی طارم- قره داغ را در بر میگیرد

نتایج حاصل از اکتشافات زئو شیمیایی درمحدوده مورد بررسی منجر به کشف 10 محدوده ناهنجاری در منطقه گردید.

مهمترین ناهنجاری در بخش جنوبی وحاشیه رودخانه قزل اوزن قرار دارند نفوذ توده های گرانودیوریتی-مونزودیوریتی تا دیوریتی اواخر پالئوزن و نئوزن بداخل سازند کرج باعث بوجود آمدن دو تیپ متقارن دگر سلن در منطقه گردیده است

دگرسانهایبخش جنوبی بازونهای سلیسی-آرزبلیک پیشرفته-پروپلیتیک و سر ستییک مشخص میشوند که نسبت به عناصرI ناهنجاری بصورت منطقه ای نشان میدهند.

دگرسانهای حاشیه رودخانه قزل اوزن شامل دگرسان ارزبلیکی-زئو لیتی واپیدوتی بوده که با مجم.عه های کانیابی-کوارتز-پرهیت-فلوریت-ایپدوت-آلبیت-فلدسپار پتاسیم-کلست-لامونیتت وانالیسم مشخص گردیده و نسبت به عناصر  ناهنجار نشان میدهند. بررسی و مطابقت نقشه دانسیته  گسلهای منطقه مورد مطالعه بانقشه نهایی ناهنجاریها نشان دهنده نقش بارز و آشکار گسلها دربوجود آوردن آنومالیهای زئو شیمیایی درمنطقه میباشد

تپه تاریخی میلان دیک:

برندق اثرهای دیگر والبته مهمتر نیز دارد مثل تپه تاریخی معروف به میلان دیک  ازلحاظ لغوی و زبان ترکی محلی دیک به تپه و زمینی که  برآمده باشد گفته میشود و اسم این تپه همان میلان دیک معروف است البته در برخی  مواقع نیز بنامهای مینان - مننان - مانان  - ماننا   محاوره میشود

تپه  تاریخی باستانی میلان دیک در ضلع غربی برندق  واقع شده است  و همجوار تپه باستانی بنام پوللی تپه قرار دارد

در سالهای قبل نیز طبق اظهارات اهالی حفاریهای در سطوح خارجی ان صورت گرفته است ودر  چند سال اخیر به علت گسترش ساخت وساز در روستاها  در حوالی این تپه نیز ساختمانها گسترش یافته است  و بعلت نزدیکی  وهمجواری این  تپه با برجهای مهاجر  و قبرستان  میتواند مکانی گردشگری  تفریحی و توریستی  تبدیل شود

با توجه به شواهد تاریخی منطقه خلخال بویزه جنوب  شهرستان و حاشیه های رودخانه قزل اوزن و مطالعات تاریخی وبررسی اولیه  و مقایسه دوره تاریخی  به نظر نگارنده محتملا این تپه تاریخی بی ارتباط با تمدن کهن ماننا نمی باشد و به جهت قرابت و مشابهت وجه تسمیه این تپه با دولت ماننای  که اتفاقا دراین نواحی نیز حکومت داشته اند بی ربط نخواهد بود زیرا  پسوند این نامگذاری از وازه ترکی (دیک) به معنای تپه و جای بلند وبرآمده  و وازه میلان و یا مینان ومنان- مانان که پیشوند صفت اسم در زبان ودستور العمل ترکی امده است  به معنای تپه ماننا اطلا ق بوده است و وجه تسمیه این تپه تاریخی در واژه پیشوند این کلمات بررسی  شده است وهمان میلان ویا مینان از حلقه ارتباط تپه با تعلق دوره حکومت ماننا  خواهد بود که برای روشن شدن موضوع اشاره ای مختصر به دولت ماننا  میپرداریم:

دولت ماننا دراصل یکی از واژگان اقوام گوتی-لولوبی-هوری وبطورکلی اقوام وقبایلی است که در هزاره های  پیش از میلاد دراراضی آذربایجان- همدان اسکان  داشتند

به نظر میرسد که کلمه ماننا نیز با نام طایفه ای که در دوران مذکور در حوزه دریاچه ارومیه سکونت داشته مربوط بوده است

درمنابع کهن آشوری ویهودی به نامهای"موننا"و"ماننا"برمیخوریم حتی در کتابهای ارمیای نبی از کشور "منی"نام برده شده است

بنظر پزوهشگران تاریخ باستانی این اسامی درواقع اشاره به همان سرزمین ماننا میباشد باتوجه به این واقعیت تاریخی است که تاریخ پزوهان دوران آغازین تشکل قوم ماننا را اواخر هزاره سوم و اوایل هزاره دوم پیش از میلاد میدانند ا.ن.قلی یف در اثر خویش بنام "تاریخ آذربایجان"می نویسد:"اتحاد قبایل ماننایی در اوایل سده 19 پیش از میلاد  موجب شد تا این قبایل دولت بزرگی پدید آورند"

ا.م دیاکونوف(در کتاب تاریخ ماد)درخصوص حدود و مرزهای دولت ماننا چنین مینویسد:

"قلع وقمع (ساردوری دوم)که بدست لشکریان تیگلت پیلسر سوم صورت گرفته به ناگهان "ماننا"را درراس سرزمین آذربایجان ایران قرار داد

بدیگر سخن اراضی ماننا و نواحی تابع آن به تقریب با آنچه در آینده ماد آترو پاتن نامیده شده وآذربایجان کنونی ایران  قابل انطباق است

با توجه به  وجود تپه تاریخی  میلان دیک برندق و قرابت وجه تسمیه آن با دولت ماننا  و وجود چندین مناطق دیگر در خلخال نشان از  دوران حکومتی دولت ماننا ولولوبی وماد ها میباشد وهنوز  برخی جاها در خلخال بنامهای دولت ماننایی و لولوبی وماد بدون کمترین تغییر در وجه تسمیه  آن باقی مانده است که اختصارا تحقیقاتی دراین خصوص انجام شده  که مطابقت  خوبی با نظریه های دیاکونف دارد

طبق نوشته دیاکونف درحدود سال 720  قبل از میلاد  وضع سیاسی کشور بقرار زیر بود: اقتصاد شمال (آن سوی دریاچه ارومیه) ظاهرا تحت تصرف  اورارتو  قرارداشت وبه تقریب باقی سرزمین آذربایجان کنونی ایران بطور مستقیم یا غیرمستقیم تحت حکومت"ایرانزو"پادشاه ماننا بود ولی در مرزهای آن پادشاهی متصرفات  فرمانفرمایان نیمه مستقلی قرارداشتند که برای موجودیت ماننا خطرناک بودند همه آنها حاکم یا جانشین ماننا به حساب آمده و شاکنو نامیده میشدند لیکن تاحدی مستقل بودند گرچه در واقع شاهکانی تابع ماننا بودند

اینهاعبارت بودند از پادشاهی"اوییش دیش"- تقریبا درناحیه مراغه کنونی و"زیکرتو"تقریبا قزل اوزن  سفیدرود و ناحیه میانه اردبیل کنونی و"آندیا"دربخش سفلای دره قزل اوزن و"دیوک" به احتمال قوی دربخش علیای دره قزل اوزن اینه تابع ماننا بودند دیگر در مرز آشور پادشاهیهای "آلابریا"و"کاراللا"درقسمت بالای زاب کوچک وشاخه های علیای آن قرارداشتند که تاحدی تابع آشوربودند

درمناطق خلخال بسیاری از اسامی جاها وکوهها –مراتع –مزارع-آبادیها و...با اسامی و وازه های دوره ماننا وآشوری  همخوانی واز لحاظ لغوی بسیار نزدیک میباشد که در بررسیهای بعمل آمده خصوصا اسامی دوره سومر درآذربایجان هنوز هم در برخی مناطق خلخال حفظ شده ویا قرابت دستوری ولغوی دارد از جمله مناطق وشهرهای دوره ماننای وآشوری میتوان به گیلوان وگلوزان (شاهرود خلخال) اشاره نمودکه یکی از رخدادهای  دولت ماننای لشگر کشی توکولتی نینورتای دوم به نايیری است  دراین ماجرای تاریخی آدادنیراری شاه آشور که در فاصله سالهای 911-890 ق م سلطنت نمود به بخشهای جنوبی دولت ماننا لشگر کشید وتا نواحی غربی دریاچه ارومیه را غارت کرده و طمعه حریق ساخت .

885 سال پیش از میلاد توکولتی نینورتای دوم شاه آشور علیه ماننا لشکر کشی کرده وآنجا راغارت نمود این هجوم به اراضی غربی دریاچه ارومیه یعنی به خاک ناییری و گلیزان در حدفاصل وان ودریاچه ارومیه  صورت گرفت این نواحی سرزمین ماننا به لحاظ وجود چوب و فلزات و انواع سنگ های مورد نیاز در ساختمان سازی واسبهای سواری وبارکش ونیز وجود معماران وصنعتگران واستادان مورد توجه دولت آشور و توکولتی  نینورتای دوم بود

خلخال در قلمرو دولت ماننا به سه قسمت شامل است  "زیکرتو"(تقریبا در ناحیه میانه –اردبیل)بخش سنجبد وآندیا(دربخش سفلای دره قزل اوزن-سفید رود(جنوب خلخال بخش شاهرود وخورش رستم)وسرزمین دیوک(به احتمال قوی دربخش علیای  قزل اوزن) این منطقه نیز قسمتهای از خورش رستم وشاهرود را شامل است از جمله برندق وسایر آبادیهای خلخال از جمله گلوزان وگلیوان که در تاریخ ماننا و آشوری اینگونه اسامی بیشتر استفاده شده است

یکی دیگرازموارد اصلی توجه دولت آشور وجود معدن وچوب سنگ ساختمانی بوده که منطقه خلخال از لحاظ معادن  بسیار غنی واز نظر چوب نیز  وجود جنگلهای منطقه  و معدن  سنگ آهن  دراثبات تاریخ   از علت مهم میباشد

در آبادی برندق نیز آثارهای فراوانی از دوره های مختلف تاریخ  باقی مانده که مهمترین این بنا ها  تپه های باستانی ماننان دیک و پوللی تپه  وخان گور گورستانهای قدیمی  است  که جادارد درجهت ثبت ملی این آثار وحفظ وحراست آن همت و تلاش وافری  انجام شود تا این میراث ارزشمند  مورد توجه واستفاده نسلهای بعدی قرار گیرد

محقق و نویسنده : داود مغیثی خلخال