مسجد عبدالغنی رزاقی خمسی متعلق به دوران قاجار است و  در تاریخ ۱۹ مرداد ۱۳۷۹ با شمارهٔ ثبت ۲۷۶۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است

محقق و نویسنده : مصطفی ملکی گلندوز

بررسی هنر های چوبی ومفاهیم عددی گره چینی مسجد عبدالغنی رزاقی خمسی روستای خمس(خلخال)

مقدمه

هنر اسلامي يکي از دوران‌هاي شکوهمند تاريخ هنر و يکي از ارزشمندترين دستاوردهاي بشري در عرصه هنري به‌شمار مي‌آيد و شامل انواع متنوعي از هنرهای چوبی و مانند آن‌ها مي باشد .يكي از ويژگي‌هاي تزئيني و ساختاري در معماري ايران استفاده از چوب بوده‌كه با توجه به كميت و كيفيت آثار موجود در يك منطقه به گونه‌هاي‌ مختلفي جلوه پيدا كرده تا جايي كه در مباحث مربوط به معماري هر دوره،نقش چوب نيز مورد توجه بوده است.

هنر های چوبی که روزگاری به دلیل داشتن کاربرد از جایگاه ویژه‌ای در زندگی مردم برخوردار بوده و امروزه به سبب ورود تولیداتی که از تنوع و کاربری مناسب‌تری برخوردارند جایگاه خود را از دست داده‌اند.

نوشتار حاضر به بررسی هنر های چوبی ومفاهیم عددی گره چینی مسجد عبدالغنی رزاقی خمسی(شکل 5) در روستای خمس از توابع شهرستان خلخال می پردازد. این اثر در تاریخ ۱۹ مرداد ۱۳۷۹ با شمارهٔ ثبت ۲۷۶۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.ومربوط به دوره قاجار است.

شکل 1. تصویر نامه ثبت ملی مسجد عبدالغنی رزاقی خمسی

تاریخچه بنای مسجد

بنای مسجد متعلق به دوره قاجار بوده و در سال1316 هجری قمری مطابق با 1275 خورشیدی توسط شخصی بنام" حاج عبد الغنی رزاقی "تعمیر و باز سازی گردید است. معماری مسجد و مناره ان توسط شخصی بنام کربلایی حسن انجام شده و نام وی بر روی کتیبه ای از جنس کاشی و به تاریخ 1316 بر روی بدنه مناره نصب شده است. کارهای چوبی مسجد از جمله پنجره ها ،درهاو منبر نیز توسط شخصی بنام استاد "اویس حمدالله زاده" صورت گرفته است. این صنعتگر و هنرمند از اهالی روستای خمس بوده است. بر روی بدنه منبر چوبی مسجد اشعاری به خط ملا ذوالفقار سالک خمسی به شرح زیر نوشته شده است.

حاج عبد الغنی بپاکی ذات مسجدی در خمس نموده بنا

آسمانش ز روی حیرت گفت تلک دالولدا

دروغ از شمیت اعدادی دین است      هر آنکس کاذب است از جاهلین است.

از او بالای منبر سخت بگرید         که منبر جایگاه صادقین است.

حاج عبد الغنی از اهالی روستای خمس بوده و به شغل تجارت اشتغال داشت.

شباک:

شباک واژه‌اى فارسى و ایرانى است که مشتقات آن در گوشى‌هاى گوناگون ایران فراوان شنیده مى‌شود. هواى متغیر ایران، آفتاب تند و روش، باد و طوفان، و گردباد و نیز عقاید خاص ملى و مذهبى ایجاب مى‌کرده است که ساختمان علاوه بر در و پنجره در وزن، پرده‌اى یا شباکى براى حفاظت درون بنا داشته باشد.

سطح مشبک که از دو فضاى پر و خالى تشکیل شده، به‌نحوى که از یک سو بتوان سوى دیگر آن‌را دید، شباک گفته مى‌شود. احداث این سطح به‌دلایل گوناگونى صورت مى‌گرفته از جمله: محدود کردن دید از بیرون به درون فضا، تأمین سایه، تأمین دید از یک فضا به بیرون به شکلى محدود، ایجاد سطحى محصورکننده اما مشبک که مانع عبور جریان هوا نباشد. شباک کاربرد گسترده‌اى داشته و با مصالح گوناگونى کاربرد دارد.در و پنجره های مسجد از چوب ساخته ‌شده است.

گره چینی هشت ضلعی

در اواسط و اواخر دوره صفوی، اشکال هندسی هشت ضلعي نیز به وفور دیده می شود. اکثر این آثار دارای کی شمسه کند و تند هشتپَر در وسط و معمولا اشکال 4 ضلعی و 3 وجهی در مجاورت آن وجود دارد. این عدد بر هشتمین مرحله سلوک تأ کید دارد. هشتمین مرحله سلوک مرحله قداست که در آن به روح توجه می شود و نیروهای روحی حضور میی‌ابند. صوفی در این مرحله تحت تأثیر صفات حسنه انسانی قرار می گیرد و آ نها را به دست م یآورد. صوفی در این مرحله به مقام جمع الجمع می رسد، یعنی بعد از توجه به روح، خالق و مخلوقات و ذات را همه، در وجود یگانه خداوند تبارک می بیند. در طراحی معماری، نخستین شکل برای انتقال از مربع به دایره هشت ضلعی است و این نکته در ساختن گنبدها اهمیت فراوانی دارد. رابطه عدد 8 یا عدد سعد )خجسته و مبارک) با بهشت در تمام اعصار ادامه یافته است. مسلمانان عقیده دارند که 7 دوزخ و 8 بهشت وجود دارد؛ زیرا رحمت خدا از غضبش پیشی گرفته است. این مفهوم را می توان در عنوان هشت بهشت دید که بارها در ادبیات فارسی به چشم می خورد. رسم تقسیم کردن باغ به 8 بخش در یکی از آثار بسیار مشهور ادبیات فارسی، گلستان سعدی، که به هشت باب تقسیم شده، وجود دارد. اساطیر اسلامی علاوه بر هشت بهشت، هشت فرشته حامل عرش الهی را به تصویر میک‌شد (شکل:2)

شکل:2- محقق در حال بررسی گره چینی درب شبستان مسجد عبدالغنی رزاقی خمسی ،روستای خمس.(منبع مصطفی ملکی گلندوز)

ستاره ششپَر

دست هاي از اشكال هندسي نيز به صورت شش گوش منتظم نزديك به طرح ستاره به عنوان قاب يا کادرهاي تزييني استفاده شده اند که تزيينات مختلف اعم از كتيبه هاي كاشي يا چوبي در داخل آ نها جاي گرفته و تز یینات آن را برجسته تر کرده است.

آثار گر ه چینی ساخته شده بر اساس شکل هندسی ششپر از اوایل دوره صفوی مورد توجه زیادی قرار گرفت و در اواسط این دوره به اوج خود رسید. چنانچه می توان آن را از جمله اشکالی دانست که در حداکثر توجه بوده و در اماکن ارزشمند معنوی اجرا می شده است. شش ضلعی ها و شمسه های ششپَر کُند، می تواند چند مثلث را در برگیرد و در ضمن چند مثلث می تواند فضاهای خالی اطراف آن را پرُ کند.از نظر صوفیه در اثر جمع دو تضاد، یکی از مقامات تصوف حاصل می شود دو مثلث هنگامی  که مخالف هم قرار گیرند می توانند رئوس شش ضلعی را به وجود آورند که این نشانه اولین مقام و اولین مرتبه سلوک است. هنگامی که این شش ضلعی بسط پیدا نموده و کی شش ضلعی بزرگ به وجود می آید، نشانه مقام بعدی است و این تر یکب و تکرار بارها انجام م یشود و در هر مرحله نشانه مقام بعدی می شود. درست همانطور که اشکال هندسی به دلیل حرکت متصلی که در آ نها وجود دارد، هیچگاه توالی خود را از دست نمی دهند. لذا اهل عرفان با به دست آوردن هر مقام جدید، معرفت مقا م های قبلی را نیز با خود به همراه می برند.از ديدگاهي ديگر، آفرينش خلقت در 6 روز باعث منظم کردن هفته به 6 روزکاری و کی روز تعطیل شد. عدد 6 همچنین جایگاه والایی در آ یین زرتشت دارد. در این آ یین 6 دوره خلقت به 6 موجود برتر فرشت هگون، به نام امشاسبندان مرتب طاند. در این مورد نیز این ش شگانه روحانی با اهور ا مزدا، خدای خوبی کامل می شود که هفتمین و در عین حال موجود روحانی فراگیر و عالی است. از آنجا که آفرینش در 6 دوره رخ داده است، آ یین زرتشت 6 عید بزرگ دارد. ستاره 6 پرَ که از 2 مثلث در هم رفته، یکی به سوی بالا )جنبه های ایجابی و خوب زندگی( و دیگری به سوی پا یین )نماد جنبه مادی، شر و نابود یآور جهان( تشکیل می شود، به عالم کبیر اشاره دارد.

شکل:3- پنجره با طرح ستاره ششپر در طبقه دوم مسجد.(منبع مصطفی ملکی گلندوز)

شمسه شانزده پر

شانزده عدد پیمانة کامل و تمامیت است. همه کسانی که شیفته تر یکب و ضرب 4 عنصر و کلا 4 به عنوان عدد نظم زمان و مکان بود هاند، عدد 16 یعنی مجذور 4 را به کار برد هاند تا کمال را بیان کنند. چهار به نخستین نظم شناخته شده در جهان کاملاً مربوط است و این گونه به تحول از طبیعت به تمدن از طریق نظم دادن به کثرت آشفته تجلیات و تبدیل آ نها به اشکال ثابت اشاره میک‌ند. از شمسه شانزده پر درب ورودی مسجد عبد رزاق خمسی ودر درب چایخانه و دیگری درب ورودی شبستان استفاده شده است.(شکل 4)

در اين ميان احتمالا به سبب تناسب نقوش شمسه و ستار هاي با مفاهيمی چون اولوهیت خداوند، نور و آسمان که در عرفان و تصوف اسلامی از جايگاه ويژ های برخوردار است، نسبت به ساير نقوش، بيشتر مورد استفاده قرار گرفته اند. در این میان مفاهیم و اسرار عرفانی و مذهبی نهفته در اعداد، در کنار نقوش هندسی و شمسه ها، بیش از پیش ویژگی کاربردی این نقوش را در مجموع های شیعی و ایرانی روشن می نماید. اين نوع كاربرد نقوش هندسي را با توجه به اهداف متعالي و روحاني آن می توان هندسه عرفاني ناميد. زيرا مطابق عرفان اسلامي كل خلقت خداوند نيز بر اساسي هندسي پايه ريزي شده است. بنابراين نقوش مزبور را مي توان نماد عيني اصل حركت از كثرت به وحدت محسوب نمود كه در اين ميان اشكال هندسي شمسه وستاره با توجه به خصوصيات منحصر به فرد طراحي شان، بيش از ديگر نقوش، بيانگر اين اصل می باشند. همچنين جدا از تفاسير فوق درباره اين نقوش چه درست وچه نادرست، دقت و زيبايي وسوا سگون هاي كه در محاسبه و طراحي آ نها اعمال شده است، حس احترامي عميق در انسان ايجاد كرده و نسل امروزي ما را به ريشه هاي مستحكم اجدادي ايراني و اسلامی مان پيوند می دهد.

شکل  4:-قسمتی از درب وردی مسجد با طرح گره چینی شانزده پر.(منبع مصطفی ملکی گلندوز).

شکل5:نمای ورودی مسجد عبدالغنی رزاقی خمسی.(عکس. مصطفی ملکی گلندوز)

شکل6: کروکی و نقشه موجود بنامسجد عبدالغنی رزاقی خمسی.(منبع مصطفی ملکی گلندوز)

----------------------------------------------------------------------------------------------

محقق و نویسنده : مصطفی ملکی گلندوز،پژوهشگر،محقق ومدرس دانشگاه

Email: آدرس ایمیل جهت جلوگیری از رباتهای هرزنامه محافظت شده اند، جهت مشاهده آنها شما نیاز به فعال ساختن جاوا اسکریپت دارید

-----------------------------------------------------------------------------------------------

منابع

آنه ماری شمیل، راز اعداد، ترجمه فاطمه توفیقی، ، صص 240 - 239 و 99 .

قباد یکانمهر و محمد خزاعی، مفاهیم و بیان عددی در هنر گر ه چینی، ، ص 35 .

ملکی گلندوز.مصطفی.منبر تاریخی مشکول.انتشارات نگین سبلان.1391.اردبیل.

LalehBakhtiar, Sufi, Ibid, pp.87-102.

Laleh Bakhtiar, Sufi, London, Thames and Hudson, 1960, PP.100-102.