ارسی حسینیه مختار که قدمت آن به زمان صفویه میرسد جزء قدیمی ترین آثار ارسی سازی در ایران محسوب میشود که متاسفانه مورد غفلت و بی مهری مسئولین ذیربط قرار گرفته است

محقق و نویسنده : مصطفی ملکی گلندوز ، پژوهشگر ، محقق و مدرس دانشگاه

مقدمه

از زمان های کهن تا کنون همواره آدمی در تلاش و تکاپوی فراوان برای خلق آثاری ارزنده بوده تا بتواند به یاری و مدد آنها آسایش و آرامش را برای خود و دیگران به ارمغان آورده و جلوه هائی از حقانیت خویش را به اثبات رساند او با این باور پیوسته دست به خلق آثار بزرگ و ارزشمندی زده است که هر بیننده را در حیرت و تعجب وا می گذارد؛

انسان هنرمند در پی این هدف والا و مقدس  و برای دست یابی به جایگاه واقعی خویش همواره کوشیده است هنری بیافریند که سوای کاربردش، شأن و منزلت خویش، جامعه و فرهنگ را نمایان سازد.

يكي از ويژگي‌هاي تزييني و ساختاري در معماري ايران استفاده از چوب بوده ‌كه با توجه به كميت و كيفيت آثار موجود در يك منطقه به گونه‌هاي‌ مختلفي جلوه پيدا كرده تا جايي كه در مباحث مربوط به معماري هر دوره،نقش چوب نيز مورد توجه بوده است. کشور ما ایران از این معقوله مستثنی نبوده، فرهنگ و تمدنی کهن دارد که قدمت آنبه چندین هزار سال می رسد و در تمام ادوار تاریخ مورد توجه سیاحان، کاشفان، شرق شناسان و کارگزاران فرهنگی کشورهای مختلف بوده است.

یکی از این مکان های تاریخی اذربایجان در شهرستان خلخال "حسینیه مختار" می باشد . در این مقاله به بررسی گوشه ای از  معماری سنتی در و پنجره ارسی می پردازیم .

حسینیه مختار خلخال

تشکيل دولت صفويه منجربه گسترش شهرهاي تاريخي و آثار تاريخي درعصر صفوي گرديد . در اواخر قرن دهم (يادراوايل قرن يازده هجري قمري) شخصي بنام کربلايي مختار که از معتمدين و متمکنين شهر خلخال بوده ، این بنای ارزشمند  را در مرکز شهر بنا می کند . و در حال حاضر اولين و قديمي ترين حسینیه خلخال به شمار مي رود.  که بيش از چهار قرن نقش مهمي را درشکل گيری تعزيه وعزاداري اباعبدالله الحسين(ع) داشته است.

اين حیسینه از لحاظ کاربري مسکوني بوده و قسمت طبقه اول آن اختصاصا حسينه بود که درايام محرم بکار گرفته ميشد.اين ساختمان داراي حياط و محوطه باز و درسه طبقه زيرزمين ، همکف و طبقه اول می باشد . دربها  و پنجرهای چوبي ( ارسی)  این بنای تاریخی از هنرهای سنتی اسلامی می باشد . صنعتگران و هنرمندان درودگران منطقه به زیبایی هر چه تمام  هنر خودشان را به نمایش گذاشته اند و امروزه بعد از گذشت چند صده هر بینده ای مجذب این هنر اصیل ایرانی میشود. کلاف بندی ساختمان نیز از چوب استفاده شده است  وسقف راه پله و ستون های در ورودی از چوب به صورت نقوش برجسته نقر شده است. بر روي برخی از تخته های سقف آن خطاطي و آياتي ازکلام الله مجيد با خط زيبا نوشته شده است .

طبق بررسی های به عمل آمده چوبهای بکار رفته در این ارسی ها از چوب راش بوده است . و نوع تخته ها برشی شعاعی بوده دلیل این امر مقاومت بیشتر این نوع تخته ها در مقابل فشار،پیچش،خمش و همکشیدگی و وا کشیدگی چوب های مصرفی است.این انتخاب آگاهانه بوده و دانش علم شناخت مواد(چوب) را می رساند. این حسینیه بعلت قدمت وفرسودگي ساختمانش درسالهاي اخير فرو ريخته و قسمتی  ازديوار های داخلی و نماي روبرو  بنا تقریبا سالم مانده است. البته سقف آنهم بعلت عدم نگهداري تخريب شده،  بطوريکه محقق در  معیت مسولین اوقاف  و امور خیریه شهرستان از این محل بازید به عمل امد در حین عکس برداری خطر ریزش بقیه دیوار ها احساس میشد. در ادامه به بررسی بیشتر معماری سنتی (ارسی) این حسینه می بردازیم.

شکل:1-نمای روبروی حسنیه مختار خلخال(عکس: مصطفی ملکی گلندوز)

واژه  لغوی ارسی

ارس در فارسی به چم (معنای) گشاده لوز روس و اروس است. در اروپا به این گونه درها گیوتین می گویند. استاد پیرنیا واژه ارسی را پارسی می داند برابر گشاده و باز.  ولی در فرهنگ ها ارسی را یک واژه روسی دانسته اند "ار" پیشوندی است برابر بالا رفتن که در برخی واژه های دیگر مانند ارچین دیده می شود و "سی" برابر پرتو و چشمه که در گویش های نیمروزی (جنوبی) ایران روایی است.

ارسی گونه ای پنجره چوبی و شبکه دار کشویی است که با بالا و پایین رفتن باز و بسته می شود.

شکل:2 نمای نزدیک ارسی حسینیه مختار خلخال(عکس:مصطفی ملکی گلندوز)

اُرسى

پنجرهٔ اُرسى نوعى پنجرهٔ چوبى مشبک است که لنگه‌هاى آن به‌جاى آن‌که روى پاشنه گرد حرکت کند، در داخل یک چارچوب به سمت بالا حرکت مى‌کند. پنجره‌هاى اُرسى عموماً به‌گونه‌اى ساخته مى‌شد که تمام سطح بیرونى یک اتاق را در بر مى‌گرفت. سطح مشبک پنجره‌هاى اُرسى چندین کارکرد داشت: نخست نور فضاى درون را تأمین مى‌کرد و سپس دید و منظر بیرون را در اختیار افراد درون فضا قرار مى‌داد و از شدت نور آفتاب و گرماى آن مى‌کاست.

کارکرد دیگر آن حفظ حریم و محرومیت فضاى درون اتاق‌ها و تالارها نسبت به فضاى بیرونى بود. خانه‌هاى واقع در بعضى از شهرها - از پنجره‌هاى اُرسى در سمتى از خانه که رو به گذرگاه عمومى بود استفاد مى‌کردند؛ زیرا ضمن برخوردارى از نور و منظر فضاى عمومی، محرمیت فضاى اتاق نیز مخدوش نمى‌شد.

از اُرسى در فضاهاى درونى نیز استفاده مى‌شد، در جاهایى مثل بالاخانه‌ها و اتاق‌هاى گوشوارِ واقع در یک یا دو سویِ تالارهاى بزرگ و مرتفع؛ زیرا در اوقاتى که مجالسى مردانه در تالارها یا اتاق‌هاى بزرگ هفت درى یا پنج‌ درى برگزار مى‌شد، زنان در اتاق‌هاى گوشوار یا بالاخانه که در بالا و دو سوى تالار قرار داشت و از یک سمت به آن دید داشتند، مى‌نشستند و به این ترتیب بر فضاى تالار اشراف داشتند. سطح پنجره‌هاى اُرسى را گاه با نقوش گوناگون گره ‌سازى و شیشه‌هاى رنگین و ساده مى‌آراستند و ترکیب‌هاى بدیع پدید مى‌آوردند.

.شکل:3- نمای ارسی روبرویی حسینیه مختار خلخال از قسمت داخل بنا(عکس: مصطفی ملکی گلندوز)

پنجره های ارسی با توجه به کاربردشان در مکان های مختلفی مورد استفاده قرار گرفته است؛ در حسینیه مختار خلخال پنجره های ارسی این بازشوی چوبی متشکل از عناصری بنام درک است که بصورت عمودی باز و بسته می شود. تعداد و شکل این درک ها بسته به محل استفاده متفاوت است. درک های یکپارچه وزن زیادی را شامل می شود که هر کس قادر به بالا کشیدن آن نیست به هر حال با تدابیری (وزنه ای کردن) خانم خانه می توانسته است به راحتی از آن استفاده کند، مثلا در قسمت جلوی بنا در شکل (2) قابل مشاهده است.  ارسی ها ی حسینیه محتار در حالت بسته نور ملایمی در رنگ های مختلف به داخل اتاق هدایت می کنند، که جلوه هایی زیبا به بنا بخشیده است به طوری که شیشه های رنگا رنگ دید بصری خاصی به معماری چوبی ان داده است .

محل قرارگرفتن ارسی های حسینیه علاوه بر اتاق بزرگ طبقه اول که بیشتر مراسم خاص در آن برگزار میشده است اتاق های ارسی ، و فضای بین دو اتاق بزرگ چسبیده به هم است در میان این ارسی ها ارسی نه درکی در بین دو اتاق قرار داشته که به هنگام مراسم  با بالا کشیدن درک ها یک اتاق بزرگ پیوسته شکل میگرفته است، از خصوصیات برخی از این ارسی دو جداره و دو طرفه بودن نقوش و تزئینات،و ابزار های چند پله ای کار شده بر پاتاق و درک های ارسی است، که با ظرافت و تناسب بسیار چشم نوازی با شیشه های رنگی اجرا شدهاند.

ارسی ها اجزا و قطعات مختلفی دارند که در تمام آنها مشترک اند یکی از این اجزا چهار چوب کلی کار است که خود به وسیله اجزاء چوبی دیگر هم از عرض (بوسیله وادار) و هم از ارتفاع (بواسطه تیرهای افقی) تقسیم می شوند، این تقسیم بندی ها علاوه بر تقسیم دهانه بزرگ ارسی به قسمت های کوچک تر سهولت در امر باز و بسته کردن لنگه ها و ظریف کاری  بر قسمت های مختلف آن را امکان پذیر میسازد و  بر استحکام و ایستایی آن نیز می افزاید. با این حال اجزاء تشکیل دهنده ارسی را می توان به قسمت های ذیل تقسیم نمود:

-  چهار چوب که استخوان بندی اصلی پنجره را تشکیل می دهد و شامل ردیف هایی از چوب بصورت طولی، عرضی و منحنی است که سایر اجزای ارسی را در بر می گیرد.

- وادار که در واقع همان ستون های عمودی ارسی است، که پنجره را به قسمت های مساوی بر اساس تعداد لنگه ها تقسیم می کند.

- پاخور یا پاشنه ارسی که به قسمت پائین و افقی چهار چوب اطلاق میشود و ارتفاع آن در بیشتر موارد بین 10 تا 30 سانتی متر است.

- پاتاق یا کتیبه قسمت عمده و اصلی جهت تزئین و مشکل ترین بخش ارسی جهت ساخت را شامل می شود؛ که در واقع پنجره ارسی با وجود آن شکل گرفته و جلوهگر میشود. و درک ها در داخل آن جای می گیرد و شامل فرم های مختلف است.چنانچه بخواهیم به خصوصیات و ویژگی های مهم پنجره های ارسی اشاره کنیم به نکاتی بسیار مهم علمی، عرفانی، اجتماعی و ... دست خواهیم در اینجا تنها به خصوصیات ظاهری آنها اشاره می کنیم :

اختصاص حدّاقل جا در موقع باز و بسته شدن

ایجاد ارتباط بصری به شکل های مختلف با محیط سر سبز حیاط یا دیگر فضاها

هدایت نور مناسب به داخل اتاق

جداره ای مناسب بین دو یا چند اتاق

شکل:4-نمای زیبای ارسی حسینیه مختاراز قسمت بیرونی (عکس:مصطفی ملکی گلندوز).

نتیجه گیری

ارسی سازی از هنرهایی است که رو به فراموشی نهاده و هنرمندان ارسی ساز که تعداد آنها از انگشتان دست تجاوز نمی کند بیشتر به مرمت در و پنجره های قدیمی مشغولند ، این هنرمندان در منتهای دیانت و قناعت و حوصله با کمترین امکانات (تیشه، اره، رنده و سوهان) با نیروی عقل سلیم خود زیبائی وصف ناشدنی آفریدند که قلم و زبان از توصیف آن عاجزاند.

حدّیث ارسی حکایت غم انگیزی دیگری است از هنرهای سنتی این رشته مشتمل بر هنرهای چون گره سازی، قواره بری،  پارچه بری، مشبک، درودگری، شیشه بری و غیره است که هر کدام نا گفته های فراوان دارند. در و پنجره های مشبک با شیشه های رنگی در عین حال که حفاظ مناسبی در برابر آفتاب گرم و تابان ایران به حساب می آید، نور را در رنگ های متنوع و متعدد منعکس می کنند که این تنوع جلوه ای خاص به تزئینات وابسته به بنا می بخشد.

ارسی حسینیه مختارجزئ قدیمی ترین آثار ارسی سازی در ایران نیز محسوب میشود .و این هنر در عصر صفویه و قاجار در بناهای تاریخی نقاط مختلف کشور دیده شده است . متاسفانه این گونه هنرها با ورود آهن،آلومینیوم و اخیرا پی وی سی رو به نابودی گذاشته وگستردگی پیشین خود را از دست داده اند.  اميد است مسئولين محترم ميراث فرهنگي استان و شهرستان به خاطر حفظ واشاعه آثار چوبي در منطقه خلخال که تا کنون مورد بی مهری قرار گرفته است.توجه جدی و عالمانه در این خصوص داشته باشند و هنرهای چوبي به عنوان يك هنر اصيل ایران اسلامی جايگاه خود راحفظ كند.

شکل:5-نمای ارسی حسینیه مختار قسمت طبقه فوقانی و مشرف به قسمت داخل سالن

-----------------------------------------------------------------------------------------------------

محقق و نویسنده : مصطفی ملکی گلندوز،پژوهشگر،محقق ومدرس دانشگاه

-------------------------------------------------------

پانویس مدیر سایت : همشهریان عزیز ، مسئولین محترم و متولیان امر !  این حسینیه بعنوان یکی از معدود میراث هویت فرهنگی خلخال در حال تخریب و نابودی کامل است .

امروز حسینیه کربلایی مختار را دریابید که فردا خیلی دیر است !!!